- Gmina Świebodzice

autor : Rafał Wietrzyński

Mozaika architektoniczna Świebodzic

Wszelaka różnorodność etniczna, kulturowa czy obyczajowa, jaka przez stulecia przewijała się przez nasze miasto, pozostawiła po sobie dość pokaźny dorobek, w postaci licznych, do dziś zachowanych po­mników archi­tektury i sztuki. Wyro­słe na pograniczu słowiańskiej pusz­czy i obszarów rol­nych Świebodzice, od samego początku były ośrodkiem handlowo–rolniczym, którego mieszkańcy utrzymywali się z lokal­nej wymiany, rzemiosła i rolnictwa. Z tutejszego handlu wyrastał w śre­dniowieczu i czasach późniejszych, społeczny dobrobyt, czego świa­dectwem są wznoszone tutaj od XIII w. wspaniałe budowle sakralne i świeckie, tj. kościoły, ratusz, zamek, domy mieszczańskie czy sys­temy obronne. Zabytki te zachowały się do naszych czasów tylko w znikomej części. Trawione przez liczne po­żary, zniszczenia wojenne, unice­stwiane przez brak odpowiedniej opieki ze strony władz i mieszkań­ców miasta, do dzisiaj zachowały tylko częściowy blask swojej dawnej świetności, pamiętającej czasy go­tyku, renesansu czy baroku.

Widok Świebodzic wraz z zamkiem Książ z 1738 r. wg. F.B. Wernera (zbiory autora)

Dzięki licznym wykopaliskom ar­cheologicznym, prowadzonym w okolicach Świebodzic od przeszło wieku, możemy dziś poznać bo­gaty dorobek kultu­ralny naszych praprzodków, żyjących tu przed ty­siącem lat. Znajdowane w są­siedz­twie miasta bogate skupiska zabyt­ków archeologicznych (grodzisk, cmenta­rzysk, drobniejszych przed­miotów życia codziennego), obra­zują wysoki, jak na owe czasy, po­ziom kultury mate­rialnej dawnych Sło­wian. Dla archeologa czy miło­śnika tych okolic, tego rodzaju od­krycia są niesamowitym przeżyciem. Świe­bo­dzice będące jeszcze do nie­dawna prowincjonalnym ośrodkiem, odda­lonym od centrów wielkiego życia miejskiego, zachowały do dziś na swoim urbanistycznym pograni­czu swoistą atmosferę czasów mi­nio­nych, tak uchwytną i przyjazną przy­byszom z wielkich miast i tak sprzyjającą wszelkim pracom arche­ologicznym i historycznym. Można by rzec za słowami polskiego, wy­bitnego archeologa – Zdzi­sława Skroka – że cała tutejsza, pogra­niczna kraina oglądana w historycz­nej per­spektywie, jest jedynym wiel­kim cmentarzyskiem. Gdziekolwiek pług rolnika za­głębi się w ziemi, tam ukazują się, nieraz pogruchotane już, starte na proch, kości naszych przodków – świadectwo burzliwych, wojennych losów lub też żywotów spokojnych, pokojowych. (1)
Kiedy jednak minęły dawne czasy słowiańskie, a Świebodzice zaczęły wyłaniać się powoli z otchłani dzie­jowej, przyszła wtenczas do nas z Europy Zachodniej, pierwsza, cywi­lizacyjna kultura, czerpiąca swój do­robek z bogatych tradycji Ce­sarstwa Rzymskiego. Mowa tu oczywiście o architekturze romańskiej, która wprawdzie bardzo znacząco zapisała się w dawnych dziejach tych okolic, to pomimo licznych zawieru­ch historycznych, niewiele po niej zostało w dzisiej­szym krajobrazie architektonicznym Świebodzic. Poza resztkami prezbiterium przy kościele św. Mikołaja, oraz nieznacznych śla­dach w świątyni św. Franciszka z Asyżu, po dawnych wpływach romań­skich na terenie naszego mia­sta pozostało zupełnie nic. A szkoda, gdyż styl romań­ski był pierwszym odzwierciedleniem kultury material­nej, jaka w początkach XIII wieku zawitała na te tereny.
Po ponad dwustuletnim panowaniu w architekturze europejskiej, styl romański ustąpił miejsca gotykowi, który czerpiąc swe natchnienie z do­konań swojego po­przednika, stwo­rzył dzieła jeszcze bardziej wytwor­niejsze. Wyniosłe i strzeliste wieże kościołów oraz rozprzestrzeniające się użycie cegły, nadały gotykowi zasad­niczy styl, który zmienił krajo­braz architektoniczny ówczesnej Eu­ropy, odciskając przy tym swe piękno w samych Świebodzicach i jego najbliższych okolicach.

Rozprzestrzenianie się architektury gotyckiej szło w parze z rozwojem ruchu budowlanego w wielu euro­pejskich miastach. Nowa sztuka znajdowała swoje odzwierciedlenie w budownictwie sakralnym i świec­kim, w zakresie społecznym i pry­watnym. Na szeroką skalę rozprze­strzeniło się użycie nowego budulca – cegły, która wypierając z dotych­czasowego budownictwa popularne, romańskie „ciosaki” i „otoczaki”, nadała swoim architektonicznym dziełom całkiem odmienny charak­ter. Rozkwitła na nowo gotycka rzeźba oraz malarstwo ścienne, któ­rego przykład można dziś podziwiać w kościele filialnym św. Franciszka z Asyżu (Ciernie). Znaczne przebu­dowy ze stylu romańskiego na go­tycki istniejących świątyń, a także wznoszenie od podstaw nowych kościołów i zam­ków (Książ, Cisy), bardzo donośle wpłynęło na tutejszą mozaikę archi­tektoniczną.
W tym też czasie rozwijające się Świebodzice otrzymały wyniosłą wieżę ko­ścioła św. Mikołaja, która od połowy XV w. przyciągała ze wszystkich okolic wielu handlarzy i rzemieślników do miasta. W okresie dojrzałego gotyku, nasze miasto spełniało – zarówno pod względem architektonicznym, jak i kulturalnym – podstawowe funkcje miejskiego ośrodka. Jako ośrodek rzemieślni­czy, handlowy, komunikacyjny oraz reli­gijny, Świebodzice należały wów­czas do typowych miast Dol­nego Śląska, w granicach, którego u progu ery nowożytnej, mieszkało już około 1000 mieszkańców, cieszących się wolnością osobistą. Miasto posiadało już w swoich granicach ratusz i rynek (stanowiący wówczas rolę placu targowego), cechy rze­mieślnicze (lub jeden cech wspólny), kościół, bramy miejskie oraz system obronny w postaci do dziś zachowanych murów miejskich. Również w tym okresie zaczął powoli klarować się w Świebodzicach stan mieszczański, złożony z trzech grup społecznych, tj. najbogatszego patrycjatu, pospólstwa i biednego plebsu.
U progu XVI stulecia dokonują się kolejne przeobrażenia w kulturze europej­skiej. Napływająca z Włoch nowa ideologia i nowe prądy arty­styczne, pozostawiły również po so­bie odbicie w rozwijającej się sztuce dolnośląskiej. Wprawdzie styl rene­sansu występuje na Śląsku stosun­kowo mniej obficie od pozostałych stylów (reprezentowany jest głównie przez budowle świeckie), to jednak rodzące się wówczas zaczątki „odro­dzenia”, nie bez znacze­nia nazna­czyły swoje ślady w świe­bodzickiej archi­tekturze. Zamożność miasta w dobie renesansu, można oczywiście poznać po jego zabudo­wie. Bogato zdobione kamieniczki z podcieniami w Rynku (do dziś niezachowane – strawił je pożar z 1774 r.) oraz mno­gość rze­mieślniczych kramów wokół świe­bodzickiego ratusza, to świa­dectwo dawnej majętności miesz­czan. Po­wstający wówczas w Świe­bodzicach lokalny mecenat, tak do­brze prospe­rujący za pośrednictwem wspaniale rozwijającego się tu han­dlu, był także dowo­dem licznych fundacji świebodzickich mieszczan i nie tylko (pamiątką tego są m.in. re­ne­sansowe elementy wystroju tutej­szych świątyń – św. Mikołaja czy św. Franciszka z Asyżu).
Szczególnego znaczenia w tym okresie, przybrał również mecenat rodziny Ho­chbergów, właścicieli zamku Książ. Prowadzone przez nich prace adaptacyjne na Książu (XVI w.), przyczyniły się do szeregu nowych remontów na terenie zamku i jego podzamcza. Z ich też przy­czyny powstał szereg różnych roz­praw naukowych i dzieł literackich, będących fundamentem pierwszej, majętnej biblioteki w tych okolicach (1609 r.). Warto tu wspomnieć, że z polecenia magnackiej rodziny Ho­chbergów zaczęto zakładać u schyłku epoki renesansu pierwsze założenia tara­sowe, które w później­szym czasie bardzo znacząco upięk­szyły i urozmaiciły naj­większą rezy­dencję Dolnego Śląska.
O ile jednak renesansowy mecenat dorównywał swymi wpływami wcześniej­szym epokom, o tyle ustę­pował czasom baroku, które w oko­licach Świebodzic pozostawiły po sobie bardzo bogaty dorobek.
“Choć architektura barokowa roz­winęła się na podłożu renesansu, to jednak ze­rwała ona z jego umiarem, ze spokojem; cechowało ją bogactwo dekoracji rzeź­biarskich i malarskich, obfitość złoceń, marmurów, koloro­wej kamieniarki. Na ziemi śląskiej architektura ta uwidoczniła się w pierwszym rzędzie w kościołach i pałacach, ale wpłynęła ona także na kształty budowli miejskich, jak ratu­sze, arse­nały czy nawet fortyfikacje, podobnie zresztą jak i na wygląd kamienic co bogat­szych mieszczan. Jeżeli zaś było miejsce, to obok pa­łaców zakładano parki, w któ­rych budowano różne fontanny, kaskady, pawilony, ustawiano liczne rzeźby. Lo­kalne widoki uległy więc sporym i istotnym zmianom.” (2) Bogaty dorobek epoki baroku jest również widoczny w Świebodzicach oraz jego najbliższych okolicach. Znalazł on swe odzwierciedlenie przede wszystkim w budowlach świeckich tej epoki, głównie w ba­rokowych pałacach, zachowanych w pobliskich miejscowościach (Cier­nie, Witoszów Górny, Dobromierz, Struga) oraz innych budowlach. Również architek­tura i sztuka sakralna święciła wówczas swoje tryumfy, o czym może prze­konać bogaty wystrój tutejszych ko­ściołów w Dobromierzu, Olszanach, Świebodzicach, Strudze czy Witoszowie Dolnym (gł. są to ołtarze, chrzcielnice, rzeźby, ka­mienne epitafia, obrazy, organy itp.).

Zdjęcie sprzed 1945 r. przedstawiające widok ogólny zamku Książ (zbiory autora)

Odbudowa miasta po wielkim po­ża­rze z 1774 r. zbiegła się z rozwo­jem kolej­nego, wielkiego prądu w archi­tekturze – klasycyzmu, który swoje dwa wiekowe dzieła (kościół św. Piotra i Pawła oraz miejski ra­tusz) pozostawił również w Świe­bo­dzi­cach.
Na rozwój architektury klasycy­stycznej złożyło się kilka znaczą­cych epizodów, które swe piętno od­ci­snęły również na nowo rodzącym się kierunku w kulturze i sztuce (tj. przejście z okresu feudalnego do ka­pitalistycznego, powstanie nowej klasy społecznej i jej nowych po­trzeb, nawrót do świata i kultury an­tycznej czy wreszcie rozwój nauk archeologicznych, odsłaniających piękno starożytnych cy­wilizacji).
W urbanistyce następuje zasadni­czy przełom w kształtowaniu struk­tury miast. Ma to również doniosłe znaczenie dla rozprzestrzeniających i rozrastających się Świebodzic. Po­wstają i rozwijają się nowe założenia miejskie (place, parki pu­bliczne, przelotowe arterie komunikacyjne), które w XIX stuleciu będą odgrywać coraz większe znaczenie w zagospo­darowaniu przestrzennym śląskich miast. Sztuka klasycystyczna zaj­muje w dorobku architektonicznym naszego miasta po­czesną rolę. Jej bogata kompozycja w dzisiejszym krajobrazie miasta (w stosunku do niezbyt doniosłego dorobku sztuki śląskiej) sprawia, że Świebodzice zajmują poczesne miejsce na mapie kultury klasycystycznej Dolnego Śląska.
Dwa kolejne znaczące kierunki w XIX-wiecznej architekturze i sztuce – eklek­tyzm i secesja – nie reprezen­tują w okolicach Świebodzic zbyt ciekawych form. Jednak warto tu podkreślić, że również w tym czasie następuje nawrót do dotych­czaso­wego dorobku architektonicznego, polegającego na kopiowaniu mod­nych wzorców historycznych w bu­dowlach odtwórczych. Przykładem tego rodzaju bu­downictwa może być np. pałacyk „Caritasu” (wzniesiony w 2 połowie XIX w.), czerpiący swoje korzenie architektoniczne z XVI-wiecznego renesansu angiel­skiego, czy pałac neogotycki w Mo­krzeszowie (XIX w.), który – jak sama nazwa sugeruje – był wzoro­wany na europejskim gotyku.
Druga połowa XIX i początek XX w. przynoszą istotne zmiany w urba­nistyce i architekturze przestrzennej Świebodzic. Dalszy rozwój przemy­słu oraz napływ ludności wiejskiej w granice miasta, powodują całkiem nowe rozwiązania archi­tektoniczne w tutejszym budownictwie (głównie przemysłowo-gospodarczym). Za­stosowanie nowych materiałów (be­tonu i żelbetu), a także nowych tech­nik bu­dowlanych, przyczynia się do rozwoju nowych układów urbani­stycznych. Powstają nowe ulice (Kolejowa, Świdnicka, Strzegomska, Młynarska, Graniczna i inne) oraz zabudowania miesz­kalne o trzy- i czteropiętrowej kondygna­cji, wpływające na znaczny rozrost Świe­bodzic. Rozwijają się nowe osiedla – jak np. osiedle przy dzisiej­szej ulicy Zamko­wej (1940–1944). Miasto bogaci się o nową kanaliza­cję, chodniki, bruki, wodo­ciągi i sieć elektrycznego oświetlenia ulic.
Na terenie miasta uruchamiane są miejscowe inwestycje. Powstają tu kolejno: łaźnia miejska (1906), sala gimnastyczna (1906-1907) oraz stadion sportowy (1911). Rozwija się także miejska kultura i szkolnictwo, czego przy­kła­dem może być powołanie do ży­cia Szkoły Realnej (1874) czy powstanie Biblioteki Ludowej (1935). Z kolei na przedwojennym Hindenburgplatz (obecnie Plac Jana Pawła II) wznosi się okazały Pomnik Zwycięstwa, symbol świe­bodzickiej rzeźby modernistycznej.
Kryzys okresu socrealizmu, łączą­cego całkowitą izolację kulturową, opierającą się wyłącznie na własnym dorobku i propagującym własną ideę polityczną (odsu­nięcie się od nowa­torskich prądów zachodnich), przy­niósł niezbyt okazałe i cie­kawe roz­wiązania architektoniczne. Mimo to w Świebodzicach nadal rozwija się budownictwo. Powstają wielkopły­towe zespoły mieszkaniowe, na ba­zie budow­nictwa spółdzielczego (Osiedle Przodowników Pracy i Osiedle Piastowskie). Z funduszy miejscowych zakładów powstają osiedla: Metalowców oraz Wilcza Góra. Buduje się nowe ośrodki re­kreacyjne uprzyjemniające życie mieszkańcom miasta, tj.: boisko do piłki ręcznej (1959), stadion piłkar­ski (1959), Ośrodek Sportu i Re­kre­acji wraz z kąpieliskiem miejskim (1968), salę gimnastyczną (1973) czy wresz­cie kręgielnię sportową (1982).
Przełom 1989 r. przynosi nowe technologie w zakresie ekonomicz­nego i ekolo­gicznego budownictwa, sprzyjające rozwojowi budownictwa jednorodzinnego (np. Osiedle Sło­neczne). Powstają nowe wspólnoty parafialne: NMP Królowej Polski (1991) i św. Brata Alberta Chmie­lowskiego (1995), dla których buduje się nowo­czesne świątynie. W tym też czasie rozwijają się inwestycje lokalne. Zaliczyć do nich można: gazociąg dla dzielnicy Ciernie (1994), nowy budynek SP nr 2 na Osiedlu Piastowskim (1993), wysy­pisko komunalne w Starym Jaworo­wie (1995), budowę hali sportowej oraz krytej pływalni przy SP nr 2, czy nawet szereg remontów, modernizacji i prac budowlanych przy świebodzic­kiej starówce.

Zdjęcie lotnicze z lat 30-tych ubiegłego stulecia przedstawiające zabudowę świebodzickiej starówki (zbiory autora)

Wykaz źródeł :

1. R. Wietrzyński: “Śladami świebodzickich zabytków”, Świebodzice 2015.

Przypisy :

1) Z. Skrok : Wykopaliska na pograniczu światów, Warszawa 1988;

2) J. Janczak : Człowiek i przyroda, Wrocław 1985 r.;

Przygotował : Matthias, autor : Rafał Wietrzyński