Günther Grundmann (ur. 1892 w Jeleniej Górze zm. 19 czerwca 1976 w Hamburgu), niemiecki profesor, malarz, historyk sztuki, konserwator zabytków. Doktor honoris causa Politechniki Wrocławskiej (przed wojną) oraz Uniwersytetu w Hamburgu. Autor książek i artykułów o sztuce Śląska. Twórca "listy Grundmanna".
Günther Grundmann (1892-1976)
Postać dr Günthera Grundmanna jest interesująca z co najmniej dwóch powodów : po pierwsze jako historyka sztuki i konserwatora zabytków, którego zainteresowania i praca związane były ze Śląskiem, drugim powodem jest rola jaką odegrał w latach 1942-1945, gdy opracował i realizował program ukrywania i wywozu dzieł sztuki w tym regionie. Urodził się w 1892 roku w Jeleniej Górze, w której mieszkał do 1932 r. Doktorat na podstawie pracy o 30 dolnośląskich kaplicach grobowych z XVIII wieku uzyskał w 1916 r. w Strasburgu. Od 1918 r. był nauczycielem historii sztuki w cieplickiej Szkole Snycerskiej. Od połowy 1932 r. do 1945 pracował jako prowincjonalny konserwator zabytków sztuki na Dolnym Śląsku. Równocześnie od 1935 r. był wykładowcą na Uniwersytecie i w Wyższej Szkole Technicznej we Wrocławiu. Po zakończeniu II wojny światowej pracował w Coburgu, od 1950 r. był dyrektorem muzeum w Altonie (Hamburg), a w latach 1962-1972 przewodniczył fundacji Stifung Kulturwerk Schlesien (Dzieło Kulturalne Śląska). Zmarł w 1972 r. Prace naukowe Günthera Grundmanna, a nawet jego publikacje popularne interesują raczej specjalistów i znawców historii sztuki. Największe zainteresowanie wzbudza jego działalność jako konserwatora zabytków w czasie II wojny światowej, a dokładniej od 1942 r. Z racji sprawowanego urzędu Grundmann był bardzo dobrze zorientowany w zasobach i rozmieszczeniu dzieł sztuki na Dolnym Śląsku. Był miłośnikiem i znawcą sztuki, przyjaźnił się z kolekcjonerami, był idealnym kandydatem do wypełnienia misji zleconej przez władze III Rzeszy: zabezpieczyć przed wrogiem najcenniejsze dzieła. Obawy o zbiory były uzasadnione ? żołnierze Armii Czerwonej niszczyli i grabili wszystko po drodze. Zabezpieczyć trzeba było bardzo wiele dzieł w trzech podstawowych grupach:
-
zbiory państwowe: muzealia i archiwa wielu instytucji;
-
dzieła pochodzące z kościołów i obiektów sakralnych (np. tylko w 25 świątyniach wrocławskich były 1872 obiekty wykonane do końca XVIII w.)
-
kolekcje prywatne.
Grundmann rozesłał do 250 kolekcjonerów pismo z prośbą o podanie spisu cennych egzemplarzy z ich zbiorów. Otrzymał odpowiedź od 160 osób, które zgłosiły: 552 obrazy, 90 rzeźb, 373 meble, 11 tek grafik i tysiące sztuk rzemiosła artystycznego. Należy wnioskować, że 90 osób miało zamiar samodzielnie zabezpieczyć swoje kolekcje. We wszystkich przewidywaniach dotyczących przyszłości po wojnie zakładano, że Śląsk pozostanie w granicach Niemiec. Na terenie Dolnego Śląska było mnóstwo miejsc nadających się do ukrycia skarbów: naturalne jaskinie, sztolnie i wyrobiska górnicze oraz zamki i pałace. Günther Grundmann przygotował wiele takich miejsc i zorganizował transport. W latach 1942 - 1945 udokumentowano 207 transportów. Ale najważniejsza jest tzw. „lista Grundmanna”. Był to zaszyfrowany spis miejsc ukrycia dzieł sztuki. Lista ta jest lekturą obowiązkową wszelkich poszukiwaczy skarbów odkrywców oraz miłośników tajemnic. Stąd też, zainteresowanie postacią jej autora poza środowiskiem profesjonalnych znawców sztuki. Lista ta została odnaleziona w ruinach urzędu konserwatora. Rozszyfrował ją historyk sztuki prof. Józef Gębczak. Na liście jest 80 miejsc składowania skarbów. Lista kończy się datą 21 czerwca 1944 r., a wiadomo, że Grundmann pracował przy zabezpieczaniu zabytków do połowy lutego1945 r. We wszystkich znanych z tej listy miejscach zaraz po wojnie była komisja rewindykacyjna Ministerstwa Kultury i Sztuki pod przewodnictwem Witolda Kieszkowskiego ? dyrektora Naczelnej Dyrekcji Muzeów. Wiele skrytek było opróżnionych lub ze śladami grabieży. Zabezpieczono to co pozostało. W niektórych miejscach znaleziono skarby kultury zagrabione na terenach okupowanych przez Niemców, były to zatrzymane w tym regionie transporty jadące w głąb Rzeszy. Takim miejscem była między innymi Biblioteka Schaffgotschów w Cieplicach. W sierpniu 1945r. odkryto w niej 19 skrzyń ze skarbami katedry na Wawelu, katedry warszawskiej, Wilanowa, Łazienek, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Czartoryskich. Inną znaną miejscowością była Przesieka, gdzie znaleziono obrazy Matejki i 60 skrzyń różnych zbiorów śląskich i z Polski. Wykaz 80 sekretnych obiektów z ?listy Grundmanna? można znaleźć w dostępnej literaturze (3),cztery z nich znajdują się na terenie obecnych Niemiec, a jedna miejscowość leży w Czechach.Postać Günthera Grundmanna oceniana jest niejednoznacznie, gdyż z jednej strony ratował niemieckie dzieła sztuki przed zniszczeniem wykonując swoje obowiązki zawodowe, a z drugiej usiłował wywieźć polskie skarby.
Wątki dotyczące poszukiwania omawianych dzieł sztuki przeplatają się z informacjami o obiektach, których przeznaczenia do tej pory nie poznaliśmy lub po prostu ich nie spenetrowano, podziemnymi fabrykami takimi jak np. Riese (Olbrzym) w Walimiu i okolicach.
Poszukiwacze, odkrywcy i inni "zainteresowani" łączą konkretne informacje o ukrytych dobrach kultury z mniej lub bardziej wiarygodnymi relacjami o "złocie Wrocławia" i innych skarbach bankowych. Łączą się z tym przekazy o działalności Werwolfu i pozostałych po wojnie na Śląsku tzw. "strażnikach", którzy jakoby z ukrycia pilnowali (pilnują ?) skrytek. Jakkolwiek byśmy oceniali prawdziwość tych informacji, to nie ulega wątpliwości, że nadal w wielu miejscach pozostały nie odkryte dzieła sztuki, złoto lub archiwa ukryte przez wycofujących się Niemców.
Lista Grundmanna
Lista zawiera numer kolejny, nazwę miejscowości w języku polskim i niemieckim, lokalizację miejscowości, następnie informacje jakiego typu zbiory ukryto, oraz skąd pochodziły. Kolorem czerwnonym zaznaczone zostały miejscowości w bliskim sąsiedztwie Żarowa.
1. Biedrzychowice (Friedersdorf), woj. Jelenia Góra, gmina Olszyna, w zamku, Grafin v. Pfeil zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
2. Bobolice (Schrabsdorf), woj. Wałbrzych, gmina Zabkowice Śląskie, w zamku, Grafin Strachwitz zbiory Volkerkonde-Museum z Berlina
3. Borowa (Bohrau), woj. Wroclaw, gmina Długoleka, w zamku, Grafin Schwerin zbiory Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu
4. Borowina (Hartau), woj. Zielona Góra, gmina Szprotawa, w zamku, Grifin v.Stosch Archiwum Miejskie i Biblioteka Miejska z Wroclawia
5. Bożków (Eckersdorf), woj. Wałbrzych, gmina Nowa Ruda, w zamku, Graf Magnis zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
6. Brzezica (Klein Bresa), woj. Wrocław, gmina Borów, w zamku, Grafin v.Moltke Miejskie Zbiory Sztuki Wrocław
7. Cerekwica (Zirkwitz), woj. Wrocław, powiat trzebnicki, w zamku, Graf v.Ballestrem archiwum Biblioteki Katolicko-Teologicznej Seminarium z Wrocławia
8. Chelmiec (Kolbnitz), woj. Legnica, gmina Męcinka, w zamku, Frh. v. Czettritz zbiory biblioteki kościoła św. Piotra i Pawla z Legnicy
9. Cieplice (Warmbrunn), woj. Jelenia Góra, w Katolickim Urzędzie Parafialnym Archiwum Państwowe z Wrocławia
10. Dębowy Gaj (Siebeneichen), woj. Jelenia Góra, gmina Lwówek Śląski, w zamku, Theodor Watjen instrumenty i nuty z Krajowej Szkoly Muzycznej z Wrocławia
11. Gaworzyce (Oberquell), woj. Wrocław, gmina Wołów, w zamku, Frh. v. Tschammer zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina, Biblioteka Miejska z Wrocławia
12. Glebowice (Alteichenau), woj. Wrocław, gmina Wołów, w zamku, Grafin v. Pourtales grafika Muzeum Sztuk Pięknych z Wrocławia
13. Gosciszów (Giessmannsdorf), woj. Jelenia Góra, gmina Nowogrodziec, w Ewangielickim Domie Modlitewnym zbiory Biblioteki Państwowej z Berlina
14. Grodziec (Groditzburg), woj. Legnica, gmina Zagrodno, w zamku i placu, ambasador v. Dirksen zbiory Biblioteki Panstwowej Berlin
15. Gruszów (Birkholz), woj. Wałbrzych, gmina Marcinowice, w paacu, v. Dresky archiwum Biblioteki Miejskiej z Wrocławia
16. Henryków (Heinrichau), woj. Wałbrzych, gmina Ziębice w Katolickim Urzedzie Parafialnym, ukryto dobra Uniwersytetu Wrocławskiego
17. Kamieniec Ząbkowicki (Kamenz), woj. Wałbrzych, gmina Kamieniec Ząbkowicki w katolickim kościele parafialnym ukryto dobra z Muzeum Sztuk Pięknych - Wrocław
18. Kamienna Góra (Landershut), woj. Jelenia Góra. gmina Kamienna Góra, w Landratsamt archiwa Andalyjskiego Muzeum Krajowego w Desau
19. Karpniki (Fischbach) woj. Jelenia Góra, gmina Myslakowice, w zamku, Grossherzog v. Hessen zbiory Muzeum Zamkowego z Darmstadt
20. Kiełczyn (Koltschen), woj. Wałbrzych gmina Dzierżoniów, w plebani katolickiej Archiwum Diecezyjne i Biblioteka z Wrocławia
21. Kłodzko (GIatz), woj. Wałbrzych, gmina Kłodzko, w gimnazjum i dawnej kaplicy zbiory książek wydawcy HIRT z Wrocławia
22. Kościelniki Dolne (Steinkirch), woj. Jelenia Góra, gmina Luban, w kościele ewangielickim gotycki oltarz szafkowy z kościola w Lubaniu
23. Krasków (Kratzkau), woj. Wałbrzych, gmina Marcinowice, w zamku, Graf V. Salisch ukryto prywatne zbiory sztuki z Wrocławia
24. Kryniczno (Krintsch), woj. Wroclaw, gmina Środa Śląska, w plebani i Katolickim Urzędzie Parafialnym parametry Katedry z Wrocławia
25. Krzeszów (Grussau), woj. Jelenia Góra, gmina Kamienna Góra, w kościele sw. Józefa zbiory Biblioteki Panstwowej z Berlina, Archiwum Panstwowe z Wrocławia
26. Kuchary (Kuchendorf), woj. Wrocław, gmina Łagiewniki, w zamku, Fif. v. Zeidlitz u. Leipe zbiory Kuratora Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu
27. Kunów (Kuchna), woj. Jelenia Góra, gmina Zgorzelec, w zamku, Major v. Hartwig Miejskie Zbiory Sztuki Zgorzelca, Archiwum Miejskie ze Zgorzelca
28. Lasów (Lissa), woj. Jelenia Góra, gmina Piensk, w zamku, Johann Droescher archiwum Ministerstwa Kultury z Berlina
29. Lubomierz (Liebenthal), woj. Jelenia Góra, gmina Lubomierz, w kościele katolickim rzeźby, stalle, obrazy Willmanna z klasztoru w Lubiążu
30. Luboradz (Lobris), woj. Legnica, gmina Mściwojów, w zamku, Graf v. Wolkenstein-Trostburg prywatne zbiory sztuki z Wrocławia
31. Lwówek Śląski (Lowenberg), woj. Jelenia Góra, gmina Lwówek Slaski, w kościele katolickim rzeźby i ołtarze z kosciolów wrocławskich
32. Łojowice (Louisdorf), woj. Wrocław, gmina Wiązów, w zamku, baron Karnapp instrumenty Krajowej Szkoly Muzycznej z Wrocławia
33. Mańczyce (Manze), woj. Wroclaw, gmina Borów, w zamku, Kurt v. Rohr zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia
34. Michałkowa (Michelsdorf), woj. Wałbrzych, gmina Walim, w zamku, Baron v. Zedlitz in Kynau archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
35. Mietków (Mettkau), woj. Wrocław, gmina Kąty Wrocławskie, w zamku, Frau v. Schenk zbiory Archiwum Konserwatora Zabytków
36. Młynica (Mellendorf), woj. Wrocław, gmina Łagiewniki w zamku, Prinz Georg zu Schoenaich-Carolath archiwa Kuratora Uniwersytetu i Politechniki z Wrocławia
37. Mrowiny (Konradswaldau), woj. Wałbrzych, gmina Żarów, w pałacu, K. A. v. Kulmiz Archiwum Miejskie z Wroclawia
38. Myslakowice (Erdmannsdort), woj. Jelenia Góra, gmina Myslakowice, w zamku NSDAP - Reichsschule der SA zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina, "Amt Rosenberg" Berlin
39. Myslów (Seitendorf), woj. Jelenia Góra, Bolków, w zamku (dawne probostwo), Ewa Hacke archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina, prywatne zbiory
40. Namyslów (Namslau), woj. Opole, w Browarze Haselbacha zbiory Muzeum Krajowego - Anhal Dessau, Instytutu Medycznego Uniwersytetu z Wrocławia
41. Nowa Ruda (Neurode), woj. Wałbrzych, w gmachu więzienia archiwa Ministerstwa Sprawiedliwosci z Berlina
42. Nowy Kosciól (Neukirch), woj. Jelenia Góra, gmina Świerzawa, w zamku, Frh. v. Zeidlitz und Neukirch, Heinrich. prywatne zbiory sztuki z Wrocławia, Biblioteka Miejska Wroclaw
43. Oleśnica (Oels), woj. Wrocław, gmina Oleśnica w kościele parafialnym zbiory Instytutu Botanicznego z Wrocławia, Archiwum Miejskie z Wrocławia
44. Oldrzychowice (Ullersdorf), woj. Wałbrzych, Kłodzko, w zamku, Graf v. Magnis archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
45. Paczków (Patschkau), woj. Opole archiwum Urzędu Konserwatorskiego z Opola
46. Pielaszkowice (Plaswitz), woj. Legnica, gmina Udanin, w zamku, Frh. v. Buddenbrock zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia
47. Polakowice (Dreiteichen), woj. Wrocław, gmina Żórawina, w zamku, B. Pomme zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia
48. Prudnik (Neustadt), woj. Opole, gmina Prudnik, w majątku Bruno Fippera ukryto Miejskie Zbiory Sztuki Wrocław
49. Ramultowice (Ramfeld), woj. Wrocław, gmina Kostomłoty, w zamku, Graf Henkel v. Donnersmarck Archiwum Miejskie z Wrocławia, Biblioteka Miejska Wrocław
50. Rościsławice lub Rosciszowice (Blucherwald), woj. Wrocław, gmina Oborniki Śląskie, G. von Roeder Archiwum Państwowe z Wrocławia
51. Roztocznik (Olhersdorf), woj. Wałbrzych, gmina Dzierzoniów, w zamku, Graf Zeidlitz Archiwum Panstwowe z Wrocławia
52. Roztoka (Rohnstok), woj. Wałbrzych, gmina Dobromierz, w zamku, Graf v. Hochberg (z Książa) wyposażenie zamku Książ
53. Siedlęcin (Boberronssdorf), woj. Jelenia Góra, gmina Jezów Sudecki, w wieży zamkowej, Graf Schaffgotsch zbiory Urzedu Konserwatorskiego z Berlina i Wrocławia
54. Siedlisko (Carolath), woj. Zielona Góra, gmina Siedlisko, w zamku, Furstin Carolath-Beuthen zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
55. Sobieszów (Hermsdorf), woj. Jelenia Góra, Zarząd Kamery, Graf Schaffgotsch zbiory Archiwum Państwowe Wrocław
56. Sobótka (Zobten), woj. Wroclaw, w Katolickim Urzędzie Parafialnym i kościółl św. Anny zbiory Muzeum Diecezjalnego z Wrocławia, Archiwum Diecezjalne, Biblioteka Katedralna z Wrocławia, Państwowa Szkoła Budowlana, Biblioteka Medyczna Żydowskiego Szpitala z Wrocławia
57. Starościn (Sterzendorf), woj. Opole, gmina Świerczów, w zamku, Graf v. Saurma-Jeltsch zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia
58. Stolec (Stolz), woj. Wałbrzych, gmina Zabkowice Śląskie, w zamku, SA Obergruppe ,,Schlesien" Miejskie zbiory Sztuki z Wrocławia (meble)
59. Strzelin (Strehlen), woj. Wroclaw, na plebani zbiory Muzeum Diecezjalnego z Wrocławia
60. Studniska Dolne (Niederschunbrunn), woj. Jelenia Góra, gmina Sulików, w zamku, Graf v. Finckenstein Miejskie Zbiory Sztuki ze Zgorzelca
61. Szczytna (Ruckers), woj. Walbrzych, gmina Szczytna, w zamku, Woldstein (Missionshaus) zbiory Muzeum Zamkowego z Wrocławia
62. Szklarska Poręba (M. Schreiberhau), woj. Jelenia Góra. w willi Gutmann-Zimmermann, zbiory Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu
63. Szprotawa (Sprottau), woj. Zielona Góra, gmina Szprotawa w katolickich kościołach archiwum Biblioteki Miejskiej z Wroclawia
64. Świebodzice (Freiburg), woj. Wałbrzych, gmina Świebodzice, w Zakładach Leczniczych Prowincji Śląskiej
65. Świerzawa (Schonau), woj. Jelenia Góra, gmina Świerzawa, w kościele św. Jana archiwa Instytutu Mineralogiczno-Petrograficzny z Wrocławia, rzeźby profesora von Gosena
66. Warmątowice (Eichholz), woj. Legnica, gmina Krotoszyce,w zamku, Frf. V. Zeidlitz U. Neukirch zbiory numizmatyczne - Miejskie Zbiory Sztuki Wrocław
67. Wiązów (Wansen), woj. Wrocław, gmina Wiązów, na plebani dobra - Arcybiskupi Generalny Wikariat - Wrocław
68. Wierzbna (Wurben), woj.Wałbrzych, gmina Zarów, w kościele katolickim tumba Henryka IV z kościoła św. Krzyza, tumba Henryka II z kościoła św. Wincentego
69. Wierzchowice (Hochweiler), woj. Wroclaw, gmina Milicz, w zamku, Graf. v. Hochberg
70. Woskowice Małe (Lorzendorf), woj. Opole, gmina Namyslów, w zamku, K. v. Loesch archiwum Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
71. Zagrodno (Adelsdorf), woj. Legnica, gmina Zagrodno, w zamku, Grafin Pfeil prywatne zbiory sztuki z Wroclawia, Urząd Konserwatorski - Wroclaw
72. Zagórze Śląskie (Kynau), woj. Wałbrzych. Walim, w zamku, Frh. v. Zeidlitz u. Neukirch archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina
73. Żarska Wieś (Florsdort), woj. Jelenia Góra, gmina Zgorzelec, w zamku, H. H. Schaeffer Miejskie Zbiory Sztuki ze Zgorzelca
74. Żelowice (Silbitz), woj. Wrocław, gmina Łagiewniki, w zamku, Graf Stillfried. Archiwum Miejskie z Wroclawia
Wiadome jest, że znaleziona lista nie obejmuje wszystkich skrytek stworzonych przez Grundmanna. Takowa nikomu nie jest chyba znana. To co stało się z depozytami w skrytkach wymienionych powyżej, stanowi zupełnie odrębną historię.
zebrał : Matthias