Drukuj
Nadrzędna kategoria: Regiony
Kategoria: Kalno (niem. Kallendorf)
Odsłony: 2523

Ocena użytkowników: 5 / 5

Gwiazdka aktywnaGwiazdka aktywnaGwiazdka aktywnaGwiazdka aktywnaGwiazdka aktywna
 

Kalno : niem. Kallendorf

gmina : Żarów

powiat : świdnicki

województwo : dolnośląskie

współrzędne geograficzne : 50.925266, 16.523851

 

Tomasz Ciesielski, monografia "Żarów. Historia miasta i gminy" 2006

 

W lecie 1945 r. nadano miejscowości pierwszą polską nawę : Kalinów. Utrzymała się do jesieni 1947 r., kiedy została zmieniona na Kalno. Wcześniejsze nazwy : Kalendorf (1307-18); Callindorf (1332 - fałsz., wł. XV w.); Calindorf (1334); Kallindorf (1334); Callndorf (1369); Kallendorf (1550); Kalendorf (villa) (1666/67); Kallendorff (1743). Polska nazwa 1945 - X 1947 r.: Kalinów. Położenie geograficzne: Równina Świdnicka, 200 m npm.

 

Droga z Żarowa do Kalna 

 

 

 

 Etymologia nazwy wsi

Niemieccy badacze dziejów regionu A.Moepert i L.Radler nazwę wsi wywodzą od imienia założyciela-zasadźcy. Wskazali na dwie osoby, które mogły tego dokonać. Pierwsza to rycerz księżnej Anny, żony księcia wrocławskiego Henryka II, Tomasz zwany Kahle, który poświadczył dokument z 1241 r. Nazwa wsi miała powstać od jego przydomku: Ka(h)lendorf. Drugi potencjalny zasadźca to rycerz i urzędnik dworu księcia Konrada I głogowskiego Falco. Nazwa wsi miała powstać przez zniekształcenie słowiańskiego odpowiednika imienia Falco - Chwałek (Chwalisław) do Kalek. Wywód ten oparty został na tezie, że w drugiej połowie XIII w. teren rozciągający się od Góry Byczyńskiej do Kalna wchodziły w skład dzielnicy ks. Konrada i podlegał intensywnej kolonizacji. Ziemie nad Strzegomką nigdy jednak nie wchodziły w skład dzielnicy księcia głogowskiego. Zespół przygotowujący „Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska” przeprowadził inny wywód etymologii nazwy wsi. Powstać miała od słów pochodzenia słowiańskiego „kal” („błoto”, „bagno”) lub „kalina” (nazwa drzewa, łac. Viburvum). Obie propozycje znajdują uzasadnienie w położeniu wsi. W jej pobliżu były zarówno bagna, jak i gęsty las liściasty, w którym licznie mogła występować kalina.

Początki wsi

W XIX w. przy wydobyciu torfu znaleziono w pobliżu Kalna pozostałości domów wybudowanych na podmokłym terenie na palach. Powstanie tej słowiańskiej osady należy orientacyjnie datować na XII w. Według Radlera w XIII w. jej mieszkańcy przenieśli się na wyżej położone, suche tereny. Przy tej okazji mogło dojść do lokacji nowo powstałej osady na prawie niemieckim. Pierwsze wzmianki o Kalnie w źródłach pisanych pochodzą z lat 1307-1318. Wieś „Kalendorf” wymieniona została wśród miejscowości uiszczających dziesięcinę na rzecz kościoła w Wierzbnej, ale tylko z 2 łanów.

Właściciele wsi do XIX w.

Pierwszy znany właściciel Kalna to mieszczanin świdnicki Mikołaj Kolditz żyjący w pierwszej połowie XIV w., a ostatni raz wymieniony w dokumencie z 1334 r. Po jego śmierci wsią czasowo władali wdowa i jego syn. Mógł nim być występujący w wielu dokumentach z lat 1334-1337 mieszczanin świdnicki Tilo z Kallendorf (Calindorf, Kalndorf). Wiadomo, że w 1342 r. wspólnie z matką syn Mikołaja zapisał Kalno swojej żonie Endzie. W 1342 r. jako właściciel dóbr kalneńskich występuje już książę świdnicki Bolko II, ale nie wiadomo w jaki sposób wszedł w ich posiadanie. 11 IV 1369 r. księżna-wdowa Agnieszka podarowała Kalno klasztorowi cystersów w Krzeszowie, a darowiznę potwierdził dokumentem wystawionym 25 IX 1369 r. przyszły władca księstwa świdnicko-jaworskiego, król Czech Karol IV. Klasztor otrzymał wszystkie czynsze, podatki, służby i inne świadczenia od miejscowej ludności. Przyznano mu także rozległe przywileje immunitetowe z pełnymi prawami sądowniczymi.

W zamian za hojny dar cystersi zobowiązani byli utrzymywać wieczną lampkę na grobie pochowanego w Krzeszowie Bolka II, codziennie odprawiać mszę świętą przy ołtarzu ustawionym koło grobu księcia, a raz w roku opat lub jego zastępca mieli celebrować uroczyste nabożeństwo żałobne. Dodatkowo księżna Agnieszka podarowała konwentowi 3 grzywny srebra na mające się odbywać 5 razy do roku uroczystości, w których uczestniczyli wszyscy zakonnicy. Do rozwiązania klasztoru w 1810 r., cystersi należycie wywiązywali się z przyjętych zobowiązań, a co więcej utrzymali Kalno w swoim posiadaniu aż 440 lat. W XVI w. dwukrotnie zmuszeni byli co prawda zastawić wieś, ale szybko ją odzyskiwali. Po raz pierwszy w drugiej ćwierci wieku, gdy wprowadzenie wysokiego podatku na sfinansowanie wojny cesarstwa z Turcją wpędziło cystersów w poważne kłopoty finansowe. Pożyczyli wtedy pod zastaw Kalna pewną kwotę od Sigmunda von Seidlitz ze Śmiałowic. Po 1545 r. wykupili wieś, aby po kilkudziesięciu latach znów ją czasowo utracić na rzecz Dietricha von Mühlheim. Był to skutek mało fortunnego poręczenia przez opata krzeszowskiego pożyczki, którą Maksymilian II (król czeski od 1562, a w latach 1564-1576 cesarz) zaciągnął u Hansa von Mühlheim z Pielaszkowic, a prolongowanej następnie przez Rudolfa II (cesarz w latach 1576-1612). Pieniądze nie zostały zwrócone i von Mühlheim zajęli Kalno, które jednak cystersi wkrótce wykupili.

Oblicze wsi i jej mieszkańcy do początków XIX w.

Nie wiadomo, czy przy lokacji wydzielono dobra alodialne oraz ile wytyczono nadziałów kmiecych. L.Radler próbując odtworzyć pierwotne oblicze wsi przyjął ryzykowne założenie, że do XIX w. obszar gruntów kalneńskich nie uległ istotnym zmianom, a cały teren zagospodarowano już w średniowieczu. Ponadto uznał, że nie zostały wydzielone dobra alodialne. Przeliczył hektary na małe łany flamandzkie, których doliczył się 34 (powinno być 33). Kmieci „obdzielił” 24 łanami, a resztę „przyznał” sołectwu. Wyliczenia Radlera nie mają oparcia w źródłach, a ponadto niewiele mają wspólnego z obliczem przeciętnej wsi księstwa świdnickiego w średniowieczu. Błędne jest też twierdzenie Radlera, że folwark w Kalnie powstał dopiero w XVII w. Nastąpiło to znacznie wcześniej, prawdopodobnie już średniowieczu. Na pewno istniał w 1579 r. Dla celów podatkowych wartość majątku kalneńskiego oszacowano w tym roku na 2054 florenów, a gospodarstw chłopskich na 1176 florenów. Tak wysokie kwoty świadczą, że w Kalnie musiał istnieć duży folwark, jeden z największych w okolicy. Wydzielone w trakcie lokacji sołectwo jeszcze w średniowieczu rozpadło się na właściwe dziedziczne sołectwo i tzw. „dobra karczemne” („Kretschamgut”), które Radler „obdzielił” 93 i 75 ha ziemi. „Kretschamgut” przejęło zezwolenie na prowadzenie karczmy wraz z prawami browarniczymi i wypieku pieczywa. Jego właściciele zobowiązani byli płacić czynsz pieniężny oraz dostarczać pewną ilość chleba i bułek sołtysowi. Wspólnie z sołtysem mieli wywiązywać się z zobowiązań wobec państwa i właściciela wsi. Sołectwo ponosiło 2/3 kosztów, a obok przywilejów związanych z funkcją dziedzicznego sołtysa jego właściciel posiadał prawo hodowania owiec. Przynajmniej do końca XVI w. właścicielami dziedzicznego sołectwa byli kmiecie (ostatni znany to Kaspar Heinrich - po 1573 r.). Pierwsza wzmianka o kmieciach pochodzi z 1604 r. W Kalnie było ich wtedy 14, część z nich posiadało większe niż łanowe gospodarstwa. Dla niektórych mieszkańców źródłem utrzymania było rzemiosło. Świadczy o tym sporządzony w XV w. przez cystersów rzekomy przywilej księcia Bolka II z 1332 r., który zezwalał na istnienie w Kalnie karczmy oraz osiedlenie 8 rzemieślników: po dwóch kowali, szewców, piekarzy i rzeźników. Czy odpowiadało to stanowi faktycznemu, czy też wyrażało ambicje gospodarcze władz klasztornych, tego nie wiadomo. Na pewno istniała karczma, a w tak dużej wsi opłacalna była produkcja na miejscu piwa i wypiek pieczywa. Intrygujący jest brak informacji o istnieniu młyna. Pierwsza połowa XVII w. to zły okres zarówno dla właściciela wsi, jak i jej mieszkańców. Zaczęło się w 1604 r., gdy w Kalnie zakwaterowany został czasowo urlopowany z wojny przeciw Turcji oddział wojska dowodzony przez Hansa von Uchtritza. W trakcie swojego pobytu żołnierze wybierali nadmierne świadczenia i dopuszczali się grabieży. Doprowadzili mieszkańców Kalna do takiej ruiny, że ci nie byli w stanie uiścić w 1604 r. należnych klasztorowi krzeszowskiemu świadczeń. Było to jednak tylko skromne preludium do gwałtów i zniszczeń, które przyniosła wojna trzydziestoletnia. W latach 30-40-tych XVII w. wymiar opłacanych na rzecz państwa podatków spadł do 104 florenów w 1637 r., zaledwie 4 florenów w 1644 r. i 16 florenów w 1648 r.

Do kasy klasztornej wpłynęły z Kalna i Wierzbnej w 1637 r. 151,5 talarów, w 1648 r. 10 talarów, a latach 1644-1646 cystersi nie uzyskali z obu tych wsi żadnych dochodów. Pod koniec wojny w Kalnie mieszkało zaledwie 2 kmieci, a uprawiana była znikoma część ziemi. Jeżeli wierzyć źródłom fiskalnym, to odbudowa Kalna po wojnie trzydziestoletniej przebiegała bardzo wolno. Jeszcze w 1681 r. wymiar podatku oszacowano na zaledwie 51 florenów. W jakimś stopniu przyczyniły się do tego dwa pożary, które w 1668 i 1671 r. zniszczyły folwark klasztorny, sołectwo i część gospodarstw chłopskich. Odbudowie towarzyszyły działania zmieniające oblicze wsi. Powiększono folwark klasztorny, ale w niewielkim stopniu kosztem ziemi chłopskiej, a głównie przez włączenie ok. 1683 r. przejętych kilka-kilkanaście lat wcześniej przez cystersów dziedzicznego sołectwa i „Kretschamgut”. Po wojnie trzydziestoletniej właścicielem tego pierwszego był kpt. Filip Witteberg. Po pożarze, który w 1668 r. zniszczył zabudowania sołectwa, sprzedał całą ziemię opatowi krzeszowskiemu. Zarząd nad majątkiem kalneńskim sprawował powstały w 1683 r. przeorat wierzbneński. W 1722 r. wysiewano na folwarku 10 małdratów owsa, 7,5 żyta, 4 pszenicy i 3,5 jęczmienia. Wszystkich zbóż zbierano łącznie 450 kop. Na mniejszą skalę, zapewne w ogrodach przyfolwarcznych, uprawiano groch (wysiewano 2 półkorce, zbierano 5 kop) i wykę (wysiewano 1 kopę, a zbierano 2 małdraty). Sądząc po zobowiązaniach chłopów wobec właściciela, uprawiano także len. Poszczególne kategorie ludności chłopskiej zobowiązane były rocznie dostarczać: kmiecie 17 funtów grubych pakuł, zagrodnicy 13 funtów średnich pakuł lub 5 funtów lnu, komornicy 4 funty przędzy lnianej. Dobrze rozwinięta była hodowla owiec - 500 sztuk w 1722 r. Do folwarku należał staw, w którym hodowano karpie. Zatrudniona była na stałe czeladź folwarczna - przed powiększeniem folwarku w 1683 r. 12 ludzi. W okresie intensywnych prac rolnych korzystano z najmu sezonowego, a przede wszystkim z przymusowej pracy poddanych klasztornych. Kmiecie zobowiązani byli stawać do pracy ze „sprzeżajem” (czyli zwierzętami pociągowymi, wozami i narzędziami rolniczymi), natomiast zagrodnicy i komornicy „pieszo”. W stosunku do tych ostatnich i chałupników obowiązywał także przymusowy najem - na żądanie administratora dóbr musieli stawić się do pracy, za którą otrzymywali niewielkie wynagrodzenie. Kmiecie świadczyli usługi transportowe - przewozili towary z Kalna do Krzeszowa i Wrocławia. Zapewne właśnie zakres świadczeń „sprzężajnych” zadecydował, że po wojnie trzydziestoletniej cystersi wspomogli odtwarzanie gospodarstw kmiecych, rezygnując z przyłączenia należącej do nich ziemi do folwarku. W rezultacie ubytek w tej kategorii ludności chłopskiej był niewielki. Od 1722 do 1800 r. liczba kmieci nie uległa zmianie - było ich 11. Przybyło zagrodników i komorników. W 1722 r. było ich łącznie 12, a w 1742 r. 16. W drugiej połowie XVIII w. zagrodników było 12, a komorników 8-10.

Chłopi uprawiali żyto, owies i len. Za zgodą dominium hodowali znaczne ilości owiec, a na zaspokojenie własnych potrzeb kozy, świnie i drób. Tusze świńskie i kury stanowiły jeden z elementów renty naturalnej - rocznie mieszkańcy Kalna zobowiązani byli dostarczać przeoratowi wierzbneńskiemu 21 i 1/2 tusz świńskich oraz 36 kur. Do tego dochodziła renta pieniężna i w zbożu. Pierwsza płatna w 3 ratach, łącznie blisko 52 talary. Druga w wysokości 1 małdratu, 12 półkorcy i 2 ćwiertni owsa oraz żyta. Do tego dochodził wykup obowiązku łowieckiego (13 talarów) oraz opłaty kościelne (dziesięcinę, meszne itp).

Rzemiosłem parało się kilku mieszkańców Kalna. W 1698 r. opaci krzeszowscy wykupili nawet prawo osiedlenia we wsi cyrulika. W 1742 r. mieszkało w Kalnie przynajmniej 7, a ok. 1765 r. 2 rzemieślników. Funkcjonowała karczma, której dzierżawcą był w 1726 r. Michael Klose. Cystersi posiadali przywilej browarniczy dla Kalna na 128 antałków piwa, nie wykupili natomiast praw gorzelniczych. Nie wybudowali ponadto w Kalnie młyna - miejscową ludność obowiązywał przymus korzystania z młyna wierzbneńskiego. Sołtysa mianował administrator wierzbneńskiej kurii majątkowej, z reguły spośród bogatych kmieci. Zachowały się wiadomości o 2 sołtysach sprzed 1758 r.: Christianie i Gottfriedzie Scholz. Kalno było jedną z bardziej dochodowych wsi cystersów krzeszowskich. W 1756 r. przyniosło 790 talarów i 23 grosze. Możliwości były jednak większe - w 1741 r. pruski komisariat wojenny potrafił wycisnąć z Kalna kontrybucję w wysokości 2143 talarów, ponad dwukrotnie więcej niż z Wierzbnej. Około 1765 r. fiskus pruski oceniał wartość dóbr na 11816 talarów. Nie zachowały się informacje o losach wsi i jej mieszkańców w trakcie wojen śląskich. Dotkliwie odczuli Kalnianie działania militarne na Dolnym Śląsku w trakcie wojen napoleońskich. W 1807 i 1808 r. zostali zrujnowani przez francuskie kontrybucje oraz obowiązkowe dostawy dla wojska żywności i oporządzenia (głównie butów). W latach 1808-1810 tym tłumaczyli fakt, że nie uiszczali podatków i innych świadczeń na rzecz państwa oraz klasztoru. Także w 1813 r. mieszkańcy wsi zmuszeni byli dostarczyć do Legnicy żywność i wódkę dla wojsk pruskich oraz ich sojuszników. Dodatkowo latem 1813 r. w trakcie obowiązywania rozejmu pielaszkowickiego w Kalnie stacjonowali przez kilka tygodni żołnierze rosyjscy. Dziesięciu kozaków wracając nocą z Żarowa utopiło się w podkalneńskich bagnach. Na pamiątkę tego wydarzenia 10 topoli porastających drogę do Żarowa miejscowa ludność nazywała „kozackimi”. Po sekularyzacji dóbr klasztornych w 1810 r. Kalno zostało wykupione od skarbu państwa za 32 000 talarów przez ministra pruskiego hr. August Friedrich Ferdinand von der Goltz (ur.20 VII 1765, zm.17 I 1832). Następnie dobra odziedziczyła jego córka Auguste Maria Amalia Louise (ur.13 III 1798, zm. 16 IV 1837) z mężem Joachimem Karlem Ludwikiem Mortimer von Maltzan, hrabią von Wartenberg i Penzlin (ur. 15 IV 1793, zm.9 VIII 1843), właścicielem „wolnego Państwa Stanowego Milicz”. W 1826 r. przeprowadzono we wsi reformy uwłaszczeniowe, które objęły początkowo tylko kmieci i część zagrodników. Pozostali mieszkańcy Kalna doczekali się uwolnienia od ciężarów feudalnych w połowie XIX w.

Majątek Kalno

Kolejnymi właścicielami nieco ponad 100 ha majątku na prawie rycerskim byli po hrabiostwie Maltzan mistrz młynarski z Wierzbnej Heinrich Frank, a następnie od 1862 r. jego córka Anna z mężem, kpt. Heinrichem Münch z Gościsławia (zm. 1901/02). W 1901 r. od Müncha lub jego spadkobierców dobra kalneńskie nabyła firma „Carl Kulmiz G.m.b.H.”. Wkrótce część ziemi przejęła żarowska kopalnia węgla brunatnego, a na terenach graniczących z gruntami mrowińskimi wybudowano zakłady wodne zaopatrujące Żarów, Kalno i część Mrowin. W 1926 r. znajdującej się w trudnej sytuacji finansowej przedsiębiorstwo „Kulmiz” sprzedało Kalno właścicielowi majątku Wierzbna-Bożanów hr. Alfredowi Siegfriedowi von Waldenburg. Cenę morgi ziemi (1/4 ha) ustalono na 500 marek. Nowy właściciel sam wkrótce popadł w kłopoty finansowe i w 1930 r. wystawił majętność kalneńską na sprzedaż. Nie mogąc znaleźć nabywcy na całość, dokonał jej podziału. Blisko połowę ziemi i folwark nabył pochodzący z poznańskiego Wilhelm Elsner, a resztę ziemi kupili chłopi z Kalna i Gołaszyc. Za morgę ziemi płacono 800 marek. Powierzchnia dóbr rycerskich Kalno wynosiła pod koniec XIX w. 100-103 ha, w tym 85 ha gruntów ornych. W wyniku zakupu w pierwszych dekadach XX w. ziemi chłopskiej, także poza granicami Kalna, obszar majątku wzrósł do 152 ha (1917-1930). W skład zabudowań folwarcznych wchodziły dwa domy mieszkalne. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. mieszkało w nich 30-40, a w 1922 r. 61 osób. W okresie, gdy majątek był własnością firmy „Carl Kulmiz G.m.b.H.” specjalizował się w uprawie roślin przemysłowych: buraków cukrowych i lnu. Ziemia była starannie nawożona. W 1922 r. hodowano 89 krów rasy fryzyjskiej i 16 koni.

Gmina wiejska

W wyniku reform uwłaszczeniowych w posiadaniu chłopów kalneńskich znalazła się większość ziemi. W 1885 r. obszar gminy wiejskiej wynosił 439 ha: grunty orne 308 ha, łąki 81 ha, las 6 ha. W latach 30-tych XX w. powierzchnia gruntów chłopskich wzrosła w wyniku rozparcelowania miejscowych dóbr rycerskich. W rezultacie w 1939 r. było w Kalnie 14 dużych, 8 średnich i 3 małe gospodarstwa. Właścicielem największego o obszarze 59 ha był Konrad Halster. Jego rodzina odkupiła to gospodarstwo w 1915 r. od Scholzów, którzy władali nim przez przynajmniej 260 lat (na pewno od połowy XVII w.). W obrębie gospodarstwa Halstera był nawet niewielki okręg łowiecki. Cztery gospodarstwa miały powierzchnię 30-34 ha, a trzy 24-28 ha. Dwa najmniejsze miały 1,5 i 3 ha. Jeden z chłopów specjalizował się w mlecznej hodowli krów.

Oblicze wsi

Przed 1830 r. rozpoczęto w pobliżu Kalna eksploatację torfu. W 1841 r. wydobyto go 3 000 kop. Torf wykorzystywano jako opał, nawóz, a także podściółkę w hodowli zwierząt. Wydobycia zaniechano w drugiej połowie XIX w., gdyż stało się mało opłacalne ze względu na konkurencję coraz tańszego węgla i nawozów sztucznych. Pod koniec XIX w. podkalneńskie bagna i torfowiska wyschły, gdyż w wyniku eksploatacji kaolinu, gliny i węgla, obniżył się poziom wód gruntowych w okolicach Żarowa. Źródłem utrzymania dla sporej części mieszkańców Kalna była praca w żarowskich zakładach przemysłowych i wydobywczych. W 1938 r. mieszkało we wsi 30 robotników fabrycznych. Rzemiosłem parało się w 1845 r. 13; a w 1938 r. 17 mieszkańców Kalna. W XIX w. istniała we wsi niewielka gorzelnia, a w XX w. trochę wódki produkowano w miejscowej gospodzie (przerabiano zakupiony w gorzelni spirytus spożywczy). Liczba domów mieszkalnych - 1830/45: 48; 1871: 45; 1885: 51; 1905: 46. W 1905 r. cała wieś została podłączona do wodociągu, który zaopatrywał zakład wspólny dla Żarowa, Kalna i części Mrowin. W 1916 r. wieś została zelektryfikowana. Na początku XX w. powstała ochotnicza straż pożarna (Freiwillige Feuerwehr).

Stosunki demograficzne

Liczba mieszkańców - 1785: 214; 1830: 292; 1845: 372; 1871: 487; 1905: 564; 1925: 472; 1939: 460. Do 1810 r. na mocy XVII-wiecznego zarządzenia opatów krzeszowskich (które utraciło publicznoprawne znaczenie w 1741 r.) w Kalnie nie mogli się mieszkać protestanci. Dopiero sekularyzacja dóbr klasztornych zmieniła ten stan rzeczy. Jednak przez wiele lat protestantów nie ciągnęło do Kalna. Pod koniec lat 20-tych XIX w. we wsi mieszkało zaledwie 8 ewangelików i przez następnych 15 lat nie uległo to zmianie. Dopiero w drugiej połowie XIX w. zaczęło się stopniowo zmieniać oblicze wyznaniowe wsi. W 1871 r. mieszkało 44, w 1905 r. 53, a w 1925 r. 119 ewangelików. Oznaczało to wzrost ich udziału procentowego wśród mieszkańców Kalna do 25%.

Szkoła

Przed 1830 r. powstała w Kalnie szkoła katolicka zatrudniająca jednego nauczyciela. Początkowo lekcje odbywały się w wynajmowanych pomieszczeniach. W 1836 r. został oddany do użytku pierwszy budynek szkolny, w którym obok dwóch izb lekcyjnych znajdowało się mieszkanie nauczycielskie. W latach 80-tych XIX w. do szkoły uczęszczało aż 115 dzieci. Było ich zbyt dużo jak na jednego nauczyciela i niewielki budynek szkolny. Pierwszemu zaradzono w początkach XX w. zatrudniając drugiego nauczyciela i stan taki utrzymał się do II wojny światowej. Nowy, piętrowy budynek szkolny ukończono w 1910 r. W tym roku do szkoły uczęszczało 130 uczniów. Pod koniec lat 20-tych ich liczba zmniejszyła się do 75. W latach 30-tych XIX w. szkoła stała się bezwyznaniową, finansowaną przez gminę.

Pierwsze lata powojenne

Wiosną 1945 r. w Kalnie znajdowało się stanowisko artylerii niemieckiej. W związku z tym było ono celem nalotów lotnictwa rosyjskiego. Zniszczonych lub uszkodzonych zostało kilkanaście budynków mieszkalnych i gospodarczych. W lutym 1945 r. ewakuowano w Sudety prawie wszystkich mieszkańców wsi. Po zakończeniu działań wojennych spora ich grupa powróciła do rodzinnej miejscowości. Jesienią 1945 r. mieszkało w Kalnie 166, a w pierwszej połowie 1946 r. 170-180, czy też nawet 225 (wg obliczeń miejscowego sołtysa) Niemców. Większość wysiedlono 27 VII 1946 r. Po przemaszerowaniu do Świdnicy-Kraszowic 4 dni spędzili w punkcie zborczym w oczekiwaniu na sformowanie transportu. W końcu kolei podstawiła skład, który 31 VII wyruszył do Węglińca i dalej do brytyjskiej strefy okupacyjnej. Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Kalna już 10 VI 1945 r. Do końca lipca osiedliło się 174, a do grudnia 1945 r. kolejnych 20 osób narodowości polskiej. Jesienią 1945 r. Kalno było jedyną miejscowością w okolicach Żarowa, w której Polacy dorównywali liczebnie Niemcom. Większość osadników pochodziło z powiatów Bochnia i Wadowice (szereg rodzin ze wsi Barwałt i Ostrów Królewski), a także Miechów i Olkusz. W 1946 i 1947 r. przybywali do Kalna zarówno przesiedleńcy z Polski centralnej (powiaty Bochnia, Wadowice), jak i repatrianci z terenów wschodnich: powiat Sambor i Stanisławów. Pojedyncze rodziny osiedlały się we wsi jeszcze do 1949 r. W 1956 i 1957 r. w Kalnie zamieszkało kilka rodzin repatriowanych z ZSRR - Krasnojarska, Wilna i okolic Sambora.

Liczba mieszkańców

I 1948: 344; X 1948: 397; 1953: 366; 1970: 454; 1985: 410; 2004: 358 (w tym 56 w Wostówce).

Sołtysi

Przed I 1948 Wilhelm Trybuła; od 12 IV 1950 r. Stanisław Staruszkiewicz; ? - V 1962 Józef Marzec; od V 1962 Józef Jastrzębski; od 1964/65 Jan Baszak; od XI 1969 Antoni Nosal; 1979 - 1994 Zofia Rachwał; 1994 - 2002: Franciszek Jarosz; od 2003 r. Janina Jarosz.

Stosunki własnościowe w rolnictwie

Spółdzielnia produkcyjna powstała na początku lat 50-tych i jako jedyna w okolicy przetrwała okres dekolektywizacji rolnictwa z lat 1956-1957. Dysponowała ponad 250 ha ziemi i pofolwarcznymi zabudowaniami gospodarczymi. W latach 70-tych nosiła nazwę „VII Zjazdu PZPR”, a zarząd i rozbudowana administracja przeniosły się do Mrowin. Spółdzielnia przejęła też w tym czasie w Krukowie trochę ziemi i zabudowania gospodarcze, w których urządzono chlewnie. W latach 80-tych została przekształcona w Rolniczą Spółdzielnie Produkcyjną. Działalność spółdzielni wykraczała poza sferę produkcji rolniczej, istniejący w jej ramach zakład budowlany wyremontował kilka obiektów na terenie gminy, m.in. szkołę w Imbramowicach. Na przełomie lat 50- i 60-tych powstało Kółko Rolnicze. Od końca lat 60-tych obejmowało zasięgiem swojego działania także sąsiedni Bożanów. W latach 80-tych powierzchnia gospodarstw indywidualnych wynosiła ok. 410 ha, w tym grunty orne 302-309 ha, użytki zielone 82-84 ha. Liczba gospodarstw rolnych 1984/88: 72; w tym 34/35 poniżej 5 ha i 33/34 powyżej 7 ha.

Infrastruktura techniczna

W 1972 r. założono oświetlenie uliczne. W 1982 r. podłączono wieś do wodociągu gminnego.

Szkoła

Otwarta wiosną 1946 r., po 2-3 latach została zamknięta ze względów oszczędnościowych. Wznowiła działalność w 1955 r. po uprzednim wyremontowaniu budynku. Do połowy lat 70-tych realizowała pełen program nauczania, początkowo siedmio-, a następnie ośmioletni. Posiadała placówkę filialną w Bożanowie. W 1960 r. zatrudniała 4 nauczycieli (kierownikiem była Stefania Czerska), a uczęszczało do niej 125 dzieci. Od połowy lat 70-tych szkoła realizowała tylko program nauczania początkowego (klasy I-III). W roku szkolnym 1975/76 uczęszczało do niej zaledwie 21 dzieci. Do połowy lat 80-tych była filią ZSG w Żarowie. We wrześniu 2002 r. podjęło w niej naukę zaledwie 25 uczniów. W marcu 2003 r. Rada Miejska Żarowa podjęła uchwałę, a z dniem 1 IX 2003 r. oficjalnie zlikwidowano szkołę kalneńską.

Placówki oświatowo-wychowawcze

Od lat 50-tych działały w Kalnie punkt biblioteczny i świetlica. W latach 1990-1993 wyremontowano świetlice.

Sport

Ogniwo LZS powstało na początku lat 50-tych. W 1988 r. oficjalnie istniało, ale nie prowadziło żadnej działalności. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych drużyna LZS Kalno brała udział w rozgrywkach piłkarskich klasy „C”, ale w 1991 r. został rozwiązana. Reaktywowana w lutym 2001 r. dzięki pomocy finansowej gminy, przyjęła nazwę LZS „Błyskawica Kalno”. W 2002 r. została zgłoszona do rozgrywek Powiatowej Ligi Piłki Nożnej i uczestniczyła w nich w kolejnych sezonach.

Ochotnicza Straż Pożarna

Powstała przed 1948 r. W latach 1995-1996 rozbudowano remizę, a jednostka otrzymała sztandar i nowy wóz bojowy.

Kalno na dawnych pocztówkach

 

 

 

 

 

Kalno współcześnie

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Przygotował : Matthias

ŁAŻANY

NIEM. LAASAN


Laszano (1335); Lazan (1369, 1371, 1393, 1394, 1396, 1409, 1411, 1497); Lasan (1385, 1389); de Lazano (1389); ville Laza (1411); Lasan (1418, 1516, 1594); Laasen (1451, 1666); Laasau (1512); Lasen (1550, 1555, 1626-36); Lase (1550, 1785); Laßen (1594); Lahsen (1606, 1654, 1686, 1728, 1736); Laasan (1528, 1743).

Polska nazwa od 12 VI 1945 r.: Łażany.


Okoliczne lasy nosiły do 1945 r. nazwy „Hummelbusch” („Trzmielowy lasek”), „Oberbusch” („Górny lasek”), „Beatenwald („Las Beaty”).


Położenie geograficzne: Wzgórza Strzegomskie, 200 m npm; współrzędne 50°59' N, 16°35' E. W pobliżu wsi wzgórze Łażanka 212 m n.p.m. (nazwa niem. Schulberg - Szkolna Góra).


DZIEJE ŁAŻAN DO POCZĄTKU XIX W.1

Początki wsi.

Na przełomie XII i XIII w. rozpoczął się proces zasiedlania terenów położonych nad Strzegomką. Osady zakładano w większych dolinach rzecznych otoczonych zalesionymi wzniesieniami. Dzięki temu były zabezpieczone ze wszystkich stron, choć niedogodnością było sąsiedztwo kapryśnej i posiadającej zabagnione brzegi Strzegomki. W takiej rozległej dolinie powstały pod koniec XII w. Łażany. Etymologia nazwy wsi wywodząca się od słów „las” lub „laz”, czyli „karczowisko”, wskazuje na jej słowiańskie początki2. Przybliża też sposób założenia osady - wykarczowanie lasu porastającego obrzeża doliny rzecznej.

Wkrótce po powstaniu nastąpiła relokacja Łażan na prawo niemieckie, a pierwsza o nich wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z 1335 r. W rejestrze świętopietrza archidiecezji gnieźnieńskiej figuruje kościół w miejscowości Laszano.3

Właściciele wsi.

Do pierwszej połowy XV w. właścicielami Łażan byli przedstawiciele możnego rodu śląskiego von Seidlitzów4. Wieś była główną siedzibą jednej z linii rodu piszącej się „z Łażan”. Kolejnymi jej przedstawicielami byli:

1.Hans, pan na Siedlimowicach i Łażanach, ok. 1321-13265.

2.Hans „de Lazan de Sydelicz”: 1349-1352.

3.Synowie Hansa: Gunzel i Thamme (Temchin) von Seidlitz. Gunzel występuje w dokumentach w latach 1353-1384, w 1385 r. wspominany jest jako zmarły6. Thamme zmarł przed lutym 1369 r., kiedy to powstał dokument rozgraniczający dobra łazańskie i mokrzeszowskie między Gunzela i jego bratanka Thamme. Gunzel otrzymał Księginice, Mokrzeszów i Łażany wraz z siedzibą rycerską7. W 1372 r. powiększył swój stan posiadania o Tomkowę, a w 1375 r. o strzegomskie lenno zamkowe8.

4.Synowie Gunzela i Sophie: Hans, Gunzel II i Nikolas von Seidlitz w imieniu swoim oraz niepełnoletnich braci sprzedali w 1385 r. za 50 grzywien czynsze z Łażan wrocławskiemu konwentowi św. Klary9. W 1389 r. Gunzel II i Nikolas odstąpili za 50 grzywien prawo do poboru kolejnych 5 grzywien rocznego czynszu z Łażan. Nabywcą był kościół św. Krzyża we Wrocławiu, a swoje prawo do dóbr alodialnych scedowała na jego rzecz także matka obu braci10. W 1393 r. synowie Gunzela I sprzedali 10 grzywien rocznego czynszu z Łażan Ilsie von Hundt i jej spadkobiercom11, a w maju 1394 r. 6 grzywien rocznego czynszu swojemu kuzynowi Thame von Seidlitz12. Wymieniany w źródłach od 1374 r. Thame był właścicielem Proszkowic i Domanic. Zmarł ok.1409 r., a jego spadkobiercą był syn Kuno13.

5. Heinrich von Seidlitz, 1396-1420. W latach 1396, 1414, 1419-1420 był starostą wrocławskim, a w latach 1409-1420 szambelanem króla Czech Wacława. Zginął w 1420 r. w bitwie pod Wyszehradem.

6. Bracia Heinz (Heinczen) i Heinz Rabe von Seidlitz. Obaj wymieniani byli w źródłach przynajmniej od 1406 r.14 Heinz był w latach 1417-1419 starostą świdnicko-jaworskim. Zmarł nie pozostawiając potomstwa po 1437 r. Heinz zwany Rabe był podstarościm świdnickim w latach 1417-141915. Do 1410 r. władał Ruskiem, które odkupił od niego Janko von Chotiemicz16. Zachowały się informację źródłowe o transakcjach Heinza Rabe zawartych w jednym tylko 1411 r., a które dotyczyły Łażan. Swojej żonie Barbarze zapisał 25 grzywien rocznego czynszu, Hansowi Wilterberg sprzedał 10 grzywien, małżonkom Nikolasowi i Annie Heymelich oraz Nikolasowi von Seidlitz po 5 grzywien, a altaryście kościoła świdnickiego George Goltmannowi kolejne 3 grzywny rocznego czynszu17. W czerwcu 1411 r. Heinze Rabe sprzedał altaryście w jednym z kościołów wrocławskich Henrykowi Bolczen roczny czynsz w wysokości 14 grzywien z Łażan i 4 grzywien z Tomkowej18.

7. Przed 1437 – 1441: Johann - Hannus Rabe i Georg von Seidlitz. Johann ostatni raz wymieniony został w źródle z 1441 r.

Według J.Siebmachera Seidlitzowie pisali się „z Łażan” w latach 1347-155919. Jedna z linii rodu tytułowała się jeszcze w XIX w. „von Lazan, Bechin und Pičin”. Wywodziła się ona z łazańskiej linii rodu, a jako pierwszy zaczął się pisać „z Bechina” starosta księstwa świdnicko-jaworskiego Heinz von Seidlitz. Tytuł ten przyjął po nabyciu na początku XV w. zamku Bechin i miejscowości Pičin w Czechach. Prawdopodobnie około połowy XV w. Seidlitzowie z linii łazańskiej przenieśli swoją główną siedzibę do posiadłości czeskich, wyprzedając majętności śląskie20. Ostatnim właścicielem Łażan był syn Johanna Rabe, Johann (?) Bechin von Seidlitz und Lazan, występujący w źródłach od połowy XV w. W 1460 r. sprzedał w imieniu swoim i rodzeństwa Łażany za 1200 grzywien Jorge (George) Buschke z „Kinsburg” (Kynsburga czyli zamku Grodno)21. Na blisko półtora wieku właścicielem Łażan stał się ród von Mühlheim (Mulhaim, Mahlems), który w XVI w. podzielił się na 3 linie, właściciele Łażan pisali się „z Łażan i Ligoty Wielkiej” (von Laasan und Groß Elguth). Po Jorge majętnością władali kolejno:

1. Po 1460 r. Heinz von Mühlheim zwany „Buschke”, czyli z Pastuchowa.

2. Hans von Mühlheim, przed 1478 - 1494. Jego pierwszą żoną, poślubioną przed 24 XI 1476 r., była Margareth von Nimptsch (córka właściciela szeregu wsi m.in. Szczepanowa, Trzcińska), a drugą Rosa von Schindel (córka właściciela Jona von Schindel), która zmarła w 1495 r.22 Hans von Mühlheim był właścicielem Łażan, Grodna i Zawiszowa. Wiosną 1480 r. kupił od Nikolasa von Schellendorf dobra mrowińskie i 4 łany ziemi w „Saar” (Żarowie), które zapisał jako dożywocie niedawno poślubionej żonie Rosie23. Zapewne gromadząc środki na ten zakup Hans sprzedał przed samymi Świętami Wielkanocnymi 1480 r. Burgmanowi i Petsche von Schindel z Pogwizdowa czynsz z Łażan i majątek Zawiszów24.

3. Hans i Christoph Buschke von Mühlheim. W 1502 r. Christoph sprzedał benedyktynkom strzegomskim 12 grzywien rocznego czynszu z Łażan25.

4. Kaspar Buschke von Mühlheim: 1513-152226.

5. Christoph i Jorge Buschke von Mühlheim. Pierwszy zmarł w 1550 r., a drugi w 1549 r. Obaj zostali pochowani w krypcie rodowej w kościele łazańskim.

6. Sigmund Buschke von Mühlheim, przed 1550 – zmarł w 1567. W 1550 r. jako właściciel Łażan zobowiązany był wystawić na wyprawę wojenną 1 i 1/2 żołnierza konnego27. Na dobrach łazańskich dokonał dwóch zapisów na rzecz krewnych: w 1550 Georgowi von Mühlheim z Łażan, a w 1555 r. Kasprowi von Mühlheim z Domanic28. Jego żoną była Formosa z domu Nimptsch.

7. Sigmund von Mühlheim. Urodzony w 1552 r. przejął dobra łazańskie po śmierci ojca w 1567 r. W 1594 r. tytułem posiadania Łażan zobowiązany był wystawiać na wyprawę wojenną żołnierza konnego29. Zmarł 9 XII 1594 r. i pochowany został w kościele łazańskim. Wdowa po nim Ursula z domu von Peterswalde wyszła po raz drugi za mąż za Hansa von Gellhorn z Kalinowic.

Przedstawiciele rodu Mühlheim pisali się z Łażan jeszcze w połowie XVII w. - Georg - ale nie było to już związane z jakimś stanem posiadania we wsi, która do tego czasu kilkakrotnie zmieniła właścicieli.

Na przełomie XVI i XVII w. przez blisko 30 lat Łażany należały do Zedlitzów30. W 1594 r. po śmierci Sigmunda von Mühlheim wszystkie dobra przejęła jego córka Jadwiga (Hedwig), której mężem od 1573 r. był cesarski radca kameralny Friedrich von Zedlitz. Jako właściciel pobliskich Marcinowic Zedlitz pisał się „auf Merzdorf und Laasan”. Zmarł 27 VIII 1606 r., jego spadkobiercą został niepełnoletni syn lub wnuk Christoph. Do czasu osiągnięcia „wieku sprawnego”, co nastąpiło w 1617 r., opiekę nad nim i dobrami sprawował bliski krewny, właściciel pobliskich Piotrowic Abraham von Zedlitz. Christoph poślubił w 1618 r. Ursulę von Mutschelnitz, a zmarł w 1628 r. Przed 1622 r. sprzedał Łażany Sigmundowi von Nostitz, kolejnemu właścicielowi Piotrowic.

Nostitzowie władali Łażanami do 1742, a wieś bardzo szybko stała się siedzibą jednej z linii rodu31. Już w 1622 r. do rozbudowanego pałacu wprowadził się Sigmund von Nostitz. Łażany stały się centrum administracyjnym dóbr, w których skład wchodziły także Żarów, Piotrowice i Nowice. Pierwszy ich właściciel z rodu von Nostitz zmarł 18 XII 1641 r. lub też dopiero w 1646 r. Przeżyła go żona Ewa z domu Bibran i to przynajmniej o kilka-kilkanaście lat - w styczniu 1654 r. oficjalnie reprezentowała syna przed członkami komisji redukcyjnej32. Syn Sigmunda i Ewy, Sigmund von Nostitz poślubił w 1658 r. Barbarę von Ratschin (Ratselin), z którą miał dwójkę dzieci syna Otto Sigmunda i córkę Helenę Barbarę. Sigmund został zastrzelony 17 VII 1663 r. w trakcie kłótni granicznej przez ludzi właściciela Przyłęgowa, Hartwiga von Mesenau z Borzygniewa. Barbara, która zarządzała dobrami w imieniu małoletniego syna, 25 V 1666 r. poślubiła Kaspara von Zedlitz, a zmarła 20 III 1671 r. w Łażanach w wieku 31 lat. Urodzony 11 XII 1662 r. syn Sigmunda i Barbary, Otto Sigmund von Nostitz przejął zarząd nad łazańskim kompleksem majątkowym po osiągnięciu pełnoletniości pod koniec lat 70-tych XVII w. 22 XI 1684 poślubił Susannę Barbarę von Seher-Thoss z Żółkiewki (ur.14 III 1667, zm. 17 V 1735 w Łażanach, pochowana w Świdnicy), z którą miał syna Karla Gottlieba oraz trzy córki: Johanna Helena (ur.8 XII 1691 w Łażanach, zm.10 XII 1764), Susanne Charlotta (ur.1696, zm.5 III 1731), Sophie Magdalena (zm. 19 III 1740). W 1686 r. Otto Sigmund wystawił skrypt dłużny na Łażanach na rzecz Georga Friedricha von Kottulinski33. W 1702 r. Otto Sigmund otrzymał tytuł baronowski, ale wkrótce zmarł po ciężkiej chorobie w Świdnicy 28 I 1703 r. Dobra odziedziczył jego syn Karl Gottlieb baron von Nostitz, który był jeszcze niepełnoletni, gdyż urodził się 27 X 1690 r. 15 X 1716 r. poślubił Beatę Abigail z domu von Siegroth ze Słowikowa (ur.9 I 1700, zm. 26 VII 1770 w Łażanach), ale nie doczekał się z nią potomstwa. Karl Gottlieb zmarł 24 VI 1731 r., a łazański kompleks majątkowy odziedziczyła Beata Abigail z domu Siegroth, która w 1745 r. poślubiła z inspiracji króla pruskiego Fryderyka II feldmarszałka Wilhelma Dietricha hr. von Buddenbrock (zm.28 III 1755). W styczniu 1757 r. Beata Abigail powiększyła obszar majątku łazańskiego o nabyte za 13000 talarów od właściciela sąsiedniego Ruska Wilhelma Dipranda barona von Richthofen kolonię i obszar leśny „Hummel”. Nabytek został włączony w granice wsi Łażany, wkrótce na skraju lasu wybudowano dworek letni, a sam kompleks leśny otrzymał nazwę nawiązujący do imienia nowej właścicielki – „Beatenwald”. Przez wiele lat zachowała się jednak odrębność koloni w kwestii przynależności kościelnej i szkolnej, gdyż jej katoliccy mieszkańcy podlegali pod parafię w Rusku, a dzieci uczęszczały do szkoły mielęcińskiej34. Beata Abigail zasłynęła z działalności charytatywnej i religijnej. Przyczyniła się do uzyskania zezwolenia królewskiego, a następnie w dużej mierze sfinansowała budowę i wyposażenie „Domu modlitw” („Bethaus”) w Piotrowicach oraz kilku szkół ewangelickich w swoich włościach35. Natomiast dziełem jej drugiego męża hr. von Budenbrock był fundacja charytatywna o kapitale 800 talarów, przeznaczona na pomoc dla biednych mieszkańców klucza łazańskiego. Nadzór nad nią sprawował właściciel dóbr. W późniejszych latach wspierano z niej uczęszczające do szkół dzieci z najbiedniejszych rodzin, a także budowę i utrzymanie przytułku w Piotrowicach.

Z obu związków małżeńskich Beata Abigail nie miała potomstwa i w testamencie uczyniła spadkobiercą klucza łazańskiego jednego z trzech swoich siostrzeńców von Burghauss (dobra Buddenbrocków odziedziczył syn Wilhelma Dietricha z pierwszego małżeństwa). O wyborze zadecydowało losowanie, pomyślne dla oficera armii pruskiej hrabiego Rzeszy Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss (ur.14 III 1750 r.; zm. 5 V 1815 r.)36. Nowy właściciel dwa lata po otrzymaniu spadku wystąpił z wojska, aby osobiście zająć się rozwojem gospodarczym dóbr. Lista jego dokonań jest długa. Przede wszystkim wprowadził w swoich dobrach nowe techniki rolne i rozbudował folwarki. Uregulował bieg Strzegomki zapobiegając częstym powodziom i pozyskując 180 ha pełnowartościowych gruntów. Wybudował most żelazny, jeden z pierwszych poza Anglią na kontynencie europejskim. W 1806 r. utworzył ordynację, w której skład weszły Łażany, Żarów, Nowice i Piotrowice. Hrabia N.A. von Burghauss był aktywnym działaczem śląskich związków ziemiaństwa i towarzystw kredytowych - przez kilka lat im przewodnicząc37. Po śmierci został pochowany w grobowcu wybudowanym na dziedzińcu pałacu łazańskiego, przy zmarłym wcześniej jedynym synu.

Po Nikolasie Auguście właścicielem ordynacji został jego bratanek Ludwig, który jednak przeżył stryja zaledwie o 12 tygodni. Od lata 1815 r. kolejnym ordynatem i to aż do śmierci 12 V 1885 r. był Ludwig Hermann Friedrich Nikolas von Burghauss38. Dosłużył się honorowego tytułu szambelana królewskiego, był aktywnym działaczem związków ziemiaństwa śląskiego oraz towarzystw kredytowych, z czego zresztą ciągnął spore dochody. Zasłynął z działalności dobroczynnej: był współzałożycielem szpitala w Żarowie, utrzymywał przytułek w Piotrowicach, uposażał ubogie wdowy i panny pochodzenia szlacheckiego. W swoim testamencie zapisał niebagatelną kwotę 885 000 mk na cele charytatywne. Z jego troską o ubogich nie szło w parze zrozumienie podstawowych problemów społecznych epoki, w której przyszło mu żyć. Po zakończeniu w 1826 r. narzuconego rozporządzeniami władz państwowych pierwszego etapu reform uwłaszczeniowych, nie potrafił ich kontynuować. W majoracie łazańskim utrzymano wysokie świadczenia feudalne, co spowodowało, że stosunki na linii dwór-poddani były bardzo złe. W 1848 r. doszło do rozruchów chłopskich. Poddani ze wszystkich dóbr Burghaussa zebrali się w Piotrowicach i udali pod pałac łazański, domagając się zniesienia wszystkich świadczeń na rzecz dworu. Rozruchy uspokoiło dopiero przybycie wezwanego przez hrabiego oddziału wojskowego ze Świdnicy. Wkrótce potem Burghauss zawarł z poddanymi ugodę przewidującą zniesienie wszystkich świadczeń na w miarę korzystnych dla chłopów warunkach.

Oblicze gospodarcze wsi od średniowiecza do połowy XIX w.

Wielkość wsi i podział gruntów w chwili jej powstania nie są znane. Pierwsze informacje pochodzą dopiero z drugiej połowy XVI w. Wartość dóbr rycerskich szacowano w 1550 r. na 2905 (lub 2806), a w 1579 r. na 2400 florenów, a gospodarstw chłopskich na 2000 florenów. Blisko 45% dochodów właściciela wsi stanowił czynsz pieniężny od poddanych. Resztę przynosiła gospodarka folwarczna, zyski z młyna i karczmy. Na folwarku wysiewano w połowie XVI w. 14 małdratów zboża i hodowano 500 owiec. Znaczącym elementem dochodów (ponad 1/5) była hodowla ryb. Uzysk z łazańskich stawów sięgał 100 kop ryb. Dzierżawca młyna zobowiązany był uiszczać czynsz roczny w wysokości 12 małdratów zboża. Powinności karczmarza związane z propinacyjnymi przywilejami dworu były jeszcze większe - 16 małdratów zboża39.

W okresie wojny trzydziestoletniej Łażany pustoszyły regularne oddziały i bandy żołnierskie. Zapewne próbując się zabezpieczyć przed tymi ostatnimi wzniesiono mur dookoła kościoła40. Wraz z umocnieniami pobliskiego dworu miał zapewnić miejscowej ludności bezpieczny punkt schronienia. Dodatkowo nękały mieszkańców Łażan klęski elementarne: zarazy, powodzie, a w 1640 r. pożar zniszczył 3 budynki gospodarcze we wsi. W sumie jednak po wojnie trzydziestoletniej Łażany prezentowały się lepiej niż szereg okolicznych miejscowości. Według relacji członków komisji redukcyjnej w styczniu 1654 r. we wsi tylko 8,5 z 22 łanów ziemi nie było zagospodarowanych41.

W XVI-XVIII w. sukcesywnie zmieniało się społeczne oblicze wsi. Zmniejszyła się liczba kmieci, a przybyło zagrodników i komorników. W latach 20-30-tych XVIII w. były w Łażanach: sołectwo, 10 kmieci, 11 zagrodników oczynszowanych, 11 zagrodników dworskich, po 2 komorników i chałupników. Sołectwo należało w 1736 r. do Georga Scholza42. Do końca XVIII w. ilość „wolnych ludzi” (kmieci i zagrodników czynszowych) nie zmieniła się, przybyło natomiast 10 zagrodników dworskich (czyli było ich 21) oraz 7 komorników (9). Do tego należy doliczyć 2 rodziny komornicze zamieszkujące przysiółek Hummel. Około 1765 r. 14 mieszkańców Łażan parało się rzemiosłem. W swoim opisie opartym na danych statystycznych z początku lat 80-tych XVIII w. F.A.Zimmerman podaje profesje dwóch rzemieślników: piekarz i rzeźnik. Wartość dóbr łazańskich fiskus pruski szacował na 28 880 talarów, a przysiółka Hummel na 520 talarów. Na początku lat 80-tych XVIII w. folwark łazański określano jako okazały. Na jego terenie znajdowały się gorzelnia, olejarnia i browar. Ponadto we wsi był młyn wodny i przynajmniej jedna karczma.

Ostatnia ćwierć XVIII w. to okres wielkich przemian w dobrach łazańskich. Stało się tak za sprawą N.A.von Burghauss, który starając się powiększyć ich dochodowość, chętnie sięgał po nowe techniki rolne. W uprawie roli były to system wielopolowy, częściowo płodozmian, odpowiednie nawadnianie i nawożenie ziemi, a także nowe gatunki roślin. Ta ostatnia związana była z rozwojem hodowli. Burghauss sprowadził nie tylko nowe rasy bydła - do Łażan szwajcarskiej i ansbachskiej - ale też zmienił dotychczasowy sposób jego chowu. Dzięki pozyskaniu nowego źródła paszy, zrezygnował z wybijania stad jesienią, przetrzymując bydło przez zimę w oborach. Po pożarze, który w 1782 r. zniszczył większość zabudowań gospodarczych, rozbudowano folwark. Powstały wtedy niewielkie „zakłady przetwórcze”: olejarnia i browar. Zniszczone przez pożar w 1799 r., szybko zostały odbudowane. Do końca pierwszej ćwierci XIX w. pożary jeszcze dwukrotnie niszczyły zabudowę folwarczną: w 1805 i 1824 r. W latach 40-tych XIX w. majątek łazański specjalizował się w hodowli bydła (200 sztuk) i owiec rasy merynos (900 sztuk). W uprawach roślinnych duży udział obok zboża miały rośliny oleiste i paszowe. Do właścicieli majątku należał też spory kompleks leśny wraz z okręgiem łowieckim. Zarządzający nim leśniczy mieszkał w Hummel.

Do drugiej ćwierci XIX w. struktura ludności chłopskiej uległa pewnej zmianie. Dalej było 10 kmieci i 33 zagrodników. W tej ostatniej grupie podwoiła się liczba gospodarstw oczynszowanych (wzrost do 22), przybyło też 14 komorników (wzrost do 23). Około 1845 r. mieszkało w Łażanach 20 osób zajmujących się handlem i rzemiosłem. Działały karczma, młyn wodny i kraszarnia lnu. Druga karczma z gorzelnią istniała w kolonii Hummel-Beatenwald. Do ludności chłopskiej należało 80 budynków mieszkalnych i 50 gospodarczych (stodół i obór) w Łażanach oraz 2 i 5 w Hummel.

Jeszcze przed 1829 r. w Łażanach powstała straż pożarna.

Sprawy wyznaniowe do połowy XIX w.

Pierwsza wzmianka o istnieniu parafii łazańskiej pochodzi z ok. 1335 r. Nie wiadomo, jakie wsie do niej należały. Z akt komisji redukcyjnej z 1654 r. wynika, że jedynie Łażany i Żarów. Wcześniej jednak obszar parafii mógł być większy.

W połowie XVI w. Mühlheimowie stali się zdeklarowanymi protestantami. W 1553 r. doprowadzili do przejęcia przez swoich współwyznawców świątyni łazańskiej. Kościołem protestanckim opiekowali się też kolejni właścicieli Łażan Zedlitzowie i Nostitzowie. Sytuacja uległa zmianie dopiero w latach 20-tych XVII w. Najpierw wewnętrzne trudności kościoła protestanckiego wymusiły połączenie 3 parafii: Łażany, Pastuchów i Piotrowice. Następnie nie ominęły Łażan działania represyjne związane z podjętą przez władze cesarskie energiczną akcją rekatolicyzacji Śląska. W 1629 r. przybyli dragonii Lichtensteina i zmusili pastora Georga Fellano, który od 1622 r. mieszkał w Łażanach do opuszczenia wsi. Po 4-5 latach kościół łazański ponownie objął protestancki duchowny, a był nim Johann Viebing. W 1634 r. został pastorem także w Pożarzysku. Czterema kościołami administrował też jego następca Matthias Hoffman. Dwukrotnie zmuszany do ucieczki w 1638 i 1646 r., chronił się w Strzegomiu, by po ustaniu niebezpieczeństwa wracać do Łażan. W grudniu 1646 r. żołnierze cesarscy ze zgrupowania gen. Montecuccoli splądrowali plebanię w Łażanach, Hoffman swoje straty z tego powodu oszacował na 500 talarów43. Ostatecznie duchowny protestancki utrzymał się w Łażanach do końca 1653 r. Na kilka dni przed przybyciem cesarskiej komisji redukcyjnej opuścił prebendę. Tak samo postąpił właściciel dóbr Sigmund von Nostitz (członkowie komisji dowiedzieli się, że wyjechał w nieznanym kierunku w przeddzień lub rankiem w dniu ich przyjazdu). Urzędnicy cesarscy zastali 10 I 1654 r. jedynie Ewę von Nostitz, która w ostrych słowach zaprotestowała przeciw rekatolicyzacji kościoła i dopiero potem wydała klucze do świątyni. Zaprosiła nawet komisarzy na poczęstunek, ale ci odmówili. Największą trudność urzędnikom cesarskim sprawił fakt, że w Łażanach nie mieszkał żaden katolik. W tej sytuacji musieli utrzymać na stanowisku pisarza wiejskiego i kościelnego luteranina, który wcześniej popełnił poważne przestępstwo przetrzymując bez ogłoszenia cesarskie rozporządzenie w sprawach religijnych. Nie znalazł się też duchowny katolicki, który na stałe obsadziłby parafię łazańską. W rezultacie kościoły w Łażanach, Pastuchowie i Piotrowicach obsługiwał od 1654 r. karmelita ze Strzegomia Georgius Schumann44.

Pomiędzy rokiem 1654 a 1666 przestała istnieć samodzielna parafia łazańska, tutejszy kościół stał się filialnym - mater adiuncta w parafii Pastuchów. Trudno się temu dziwić, skoro w 1666 r. dalej nie mieszkał w Łażanach żaden katolik, a obowiązki pisarz wiejskiego i kościelnego sprawował luteranin. Wizytatora diecezjalnego satysfakcjonował jednak fakt, że właściciel dóbr i miejscowa ludność opłacali podatek kościelny45. Przez blisko 100 lat protestanci łazańscy mogli korzystać tylko ze świdnickiego Kościoła Pokoju - jedynej świątyni ich wyznania w księstwie świdnickim. Właściciele Łażan mieli w nim swoją lożę - nr 7 zw. „łazańską”46. Zrezygnowali z niej w 1746 r., kiedy na podstawie zezwolenia uzyskanego od Fryderyka II, Beata Abigail i Wolfgang Dietrich von Buddenbrock wybudowali na terenie swoich posiadłości w Piotrowicach protestancki „Domu Modlitw” („Bethaus”). Od 1746 r. datuje się podwójne przyporządkowanie kościelne mieszkańców Łażan. Protestanci należeli do gminy wyznaniowej Piotrowice, katolicy do parafii Pastuchów. Tych pierwszych było znacznie więcej. Zimmermann opisując stosunki wyznaniowe w Łażanach w latach 80-tych XVIII w. stwierdził: „mieszkają głównie ewangelicy”. Około roku 1830 było ich 356-385 wobec 9-25 katolików, a przed 1845 r. 479 wobec 58. W Hummel mieszkało ok. 1828 r. 38 katolików i 6 ewangelików. Pod względem stanu posiadania kościół katolicki zdecydowanie górował nad protestanckim. Obok budynku kościoła był w 1829 r. właścicielem probostwa, 600-talarowej fundacji oraz jednołanowego widymutu.


DZIEJE ŁAŻAN OD POŁOWY XIX W. DO 1945 R.

Ordynacja i dominium łazańskie.

Po śmierci Ludwiga von Burghauss doszło w latach 1885-1889 do sporu o spadek między hrabią Pfeil i dwoma hrabiami Reichenbach. W 1889 r. Sąd Rzeszy przyznał majorat łazański Friedrichowi Ludwigowi von Pfeil i Klein Elguth (Ligoty Małej), jako najstarszemu z potencjalnych spadkobierców, gdyż urodzonemu 19 III 1803 r. synowi Friedricha Ludwiga Sigmunda i Beaty z domu Reichenbach-Goschütz (Goszcza). W 1889 r. nowy właściciel uzyskał od cesarza prawo używania tytułów i herbu wymarłej linii Burghaussów oraz dyplom nadający mu majorat łazański w dziedziczne władanie (19 XI)47. Friedrich Ludwig (I) zmarł w 1 I 1896 r. w Jeleniej Górze. Ze związku małżeńskiego z Emmą z domy hr. Danckelman (21 XI 1806, zm.12 VI 1882) miał dwie córki i sześciu synów. Majorat łazański przejął najstarszy z nich, Friedrich Eduard Adolf von Pfeil-Burghauss (ur.25 III 1833 we Wrocławiu), który pisał się z Jeleniej Góry. Zmarł w Łażanach 18 II 1905 r. w wyniku obrażeń odniesionych po upadku z konia w trakcie polowania. Kamień upamiętniający ten wypadek znajdował się w lesie między Łażanami i Piotrowicami. Ze związku małżeńskiego z Marią von Fischer (ur.22 VI 1841, zm.23 III 1899) miał dwóch synów, ale starszy Friedrich Rudolph Theodor Hennig zmarł zaledwie trzy miesiące po narodzinach 28 I 1869 r. Jedynym dziedzicem majoratu łazańskiego został urodzony 23 XII 1869 r. w Koburgu Friedrich Richard Theodor von Pfeil-Burghauss48. Założył on archiwum dworskie, które mieściło się w pawilonie ogrodowym przy pałacu łazańskim. Znajdowały się w nim głównie XVIII-XX wieczne akta majątkowe, ale były też starsze dokumenty (lub ich odpisy) poczynając od 1335 r. Friedrich Richard poślubił 14 IV 1893 r. Charlotte Marie Helene hrabinę von Pfeil und Klein-Ellguth (ur.14 IV 1873, zm.10 VI 1935) i miał z nią dwóch synów: Friedricha Niklasa i Bolko Friedricha (ur.20 IX 1902). Friedrich Richard von Pfeil-Burghauss zmarł 18 I 1938 w Łażanach.

Ostatnim właścicielem majoratu łazańskiego był Friedrich Nikolas Ewald Ludwig Eduard Richard von Pfeil-Burghauss (ur.29 III 1894 w Gnieźnie, zm.9 VIII 1969 w Herford). Ze związku małżeńskiego z Eriką von Eicke und Polwitz miał 2 córki i 2 synów Eberharda Friedricha (ur. 5 IV 1920) i Götza Friedricha (ur.5 X 1924). Młodszy syn poległ pod Krosnem 7 II 1945 r.49

Pod koniec XIX w. Łażany przestały pełnić rolę głównej rezydencji rodu, a majorat łazański był wydzierżawiany. Początkowo Heinemann-Cohnowi z Zastruża, a od 1909 r. Käthnerom, Gustawowi i po 1922 r. Fritzowi. Dopiero ostatni von Pfeil-Burghauss przejął osobiście zarząd nad majoratem. W czasie II wojnie światowej zamieszkał nawet w pałacu łazańskim.

Wielkość majątku: 490 ha; w tym grunty orne 236 ha, łąki 70. W skład majątku wchodziły dwa kompleksy leśne Beatenwald i Forsthaus o łącznej powierzchni 170 ha. Zachowane do dnia dzisiejszego budynki folwarczne powstawały stopniowo przez cały XIX w. Zabudowę wielkiego folwarku tworzyły na przełomie XIX i XX w. browar, gorzelnia, olejarnia, kuźnia, obory, stajnie, stodoły oraz 14 domów mieszkalnych dla robotników folwarcznych i służby. Liczba mieszkańców folwarku 1885: 175, 1905: 169, 1925: 142.

W majątku łazańskim dobrze rozwinięta była hodowla. W drugiej połowie XIX w. zaniechano chowu owiec, ale dalej trzymano sporo bydła szlachetnych ras. W 1922 r. hodowano: 14 koni, 161 krów rasy fryzyjskiej, 49 świń. Specjalizowano się w produkcji mleka. W uprawach roślinnych tradycyjnie duży udział miały rośliny przemysłowe (buraki cukrowe, len) i paszowe.

Gmina wiejska.

W 1885 r. powierzchnia gminy wiejskiej wynosiła 385,5 ha. Areał gruntów użytkowanych rolniczo był jednak mniejszy, a to za sprawą przemysłu wydobywczego i przetwórczego. Na prawobrzeżnych gruntach łazańskich powstały zakłady chemiczne i osiedle przemysłowe Ida und Marienhütte, a na lewobrzeżnych 2 kopalnie węgla brunatnego. Liczba domów mieszkalnych - 1829/30: 80; 1871: 110; 1905: 90.

Przed wybuchem II wojny światowej praca na roli była jedynym źródłem utrzymania tylko dla niewielkiej części mieszkańców Łażan. Gospodarstw chłopskich było we wsi 22, w tym dziesięć dużych o powierzchni 22,5-54,5 ha. Właścicielami sześciu największych byli Arthur i Paul Scholz, Arthur i Wilhelm Blümel, Konrad Heiber i Karl Kulmiz.

Przed wybuchem II wojny światowej działały we wsi 4 gospody i 3 sklepy. Właścicielami największej gospody „Zum Gelben Löwe” z trzema salami dla konsumentów (restauracja, winiarnia i kawiarnia) byli Heidlerowie. Nazwa drugiej gospody nawiązywała do największej atrakcji wsi - do mostu żelaznego „Zu Eisner Brücke”. Właścicielem trzeciej był w 1913 r. Paul Malick. Czwarta gospoda znajdował na granicy kompleksu leśnego Beatenwald. Według księgi adresowej z 1938 r. aż 56 mieszkańców Łażan parało się rzemiosłem, przede wszystkim branży budowlanej. Działały 2 przedsiębiorstwa budowlane i jedno specjalizujące się w drążeniu studni. Przynajmniej do I wojny światowej we wsi działał urząd pocztowy.

Kopalnie węgla brunatnego. Pierwsza „Glückauf Julius” powstała w 1844 r. i prowadziła eksploatacje do 1872. Druga „Anna Auguste” istniała od 1873 r. do początków XX w.50

Szkoły.

Od początku lat 40-tych XVIII w. do lat 30-tych XX w. działały w Łażanach 2 szkoły (3 jeżeli uwzględnić istniejącą w drugiej połowie XIX w. w Ida und Marienhütte). Czas powstania starszej, katolickiej jest trudny do ustalenia. W pruskich opracowaniach statystycznych z przełomu XIX i XX w. datowana była „przed 1653 r.” lub jako „istniejąca od 500 lat”, czyli została założona jeszcze w XV w. Niewątpliwe od lat 60-tych XVI w. do połowy XVII w. była szkołą protestancką, ale w 1654 r. została przejęta przez katolików. Nic nie wiadomo o jej lokalizacji. Pod koniec trzeciej ćwierci XIX w. gwałtowny przyrost dzieci wyznania katolickiego wymusił budowę nowego budynku szkolnego, który został ukończony w 1874 r. Mieściły się w nim 4 sale lekcyjne. Jednak i ten budynek okazał się po upływie ćwierć wieku mało funkcjonalny i w 1909 r. oddano do użytku nowy, piętrowy. W całości przeznaczono go na cele dydaktyczne, natomiast w starym budynku mieściły się mieszkania nauczycielskie. Liczba nauczycieli przez cały okres od lat 80-tych XIX w. do końca lat 20-tych XX w. nie uległa zmianie - było ich dwóch. Sukcesywnie zmniejszała się natomiast liczba uczniów: 1888 r. 187; 1911 r. 128 i 1930 r. 68.

Szkoła ewangelicka powstała w 1740 r. Kilka lat później została założona przez feldmarszałka von Buddenbrock fundacja szkolna dla 10 dzieci z biednych rodzin zamieszkujących Łażany, Żarów i Piotrowice. W 1803 r. N.A. von Burghauss ufundował nowy ośmioizbowy budynek szkolny. Założył też bibliotekę, która łączyła funkcje szkolnej z gminną („publiczną”). Dzięki stworzeniu odpowiedniego zaplecza możliwe stało się realizowanie w placówce łazańskiej pełnego programu nauczania elementarnego, co jeszcze w początku XX w. było rzadkością na terenach wiejskich. Na przełomie XIX i XX w. stary budynek był zniszczony i mało funkcjonalny. W latach 1905-1906 wybudowano nowy, dwupiętrowy. Liczba nauczycieli: 1888 r. 2, 1905/11 r. 3, 1930 r. 4. Liczba uczniów: 1888 r. 185, 1911 r. 265 i 1930 r. 171. W latach 80-tych XIX w. zajęcia prowadzono w 3, a od początku XX w. w 5 oddziałach klasowych.

Stosunki demograficzne.

Liczba mieszkańców - 1784: 281; 1829: 410* (Hummel 34); 1845: 537; 1871: 1354; 1885: 1725; 1905: 1909; 1925: 1777; 1934: 1792; 1939: 1298**. (* Knie, 1830 – 356; **dane za lata 1871-1934 łącznie z Ida und Marienhütte; 1939 r. po odłączeniu osady).

W 1905 r. 11 mieszkańców używało języka polskiego.

W trakcie I wojny światowej na różnych frontach poległo 69 mieszkańców Łażan. Dziewiętnaście lat po zakończeniu wojny, 1 VII 1937 r. odsłonięto pomnik poświęcony poległym mieszkańcom wsi.

W drugiej połowie XIX w. liczba katolików wzrastała szybciej niż protestantów. W rezultacie w 1905 r. stanowili 1/3 mieszkańców wsi. Liczba katolików - 1829/30: 25/9; 1845: 58; 1871: 340; 1905: 621. W 1925 r. 1261 mieszkańców Łażan i Ida und Marienhütte deklarowało przynależność do kościoła ewangelickiego, 482 do katolickiego, 2 do innego kościoła chrześcijańskiego, 10 przyznawało się do wyznania mojżeszowego, a 22 osoby określały się jako bezwyznaniowcy.


ŁAŻANY W LATACH 1945-2005.

Losy wsi oraz jej mieszkańców w pierwszych latach powojennych51.

Od lutego do maja 1945 r. linia frontu przebiegała w pobliżu Łażan. Skutki tego były dotkliwe - 4 całkowicie i 5 częściowo zniszczone gospodarstwa chłopskie. Ucierpiały także zabudowania folwarczne oraz pałac. Po zakończeniu działań wojennych do swoich domów powróciła ponad połowa ewakuowanych zimą mieszkańców. Wiosną-latem 1946 r. mieszkało w Łażanach 652-715 Niemców. Większość wysiedlono 7-8 VIII 1946 r. Mieszkańców Łażan umieszczono w 10 wagonach dwóch transportów odprawionych 8 i 9 VIII z Kraszowic. Po dwóch miesiącach, 6 X swoje domy opuściło kolejnych 99 mieszkańców Łażan narodowości niemieckiej. Pozostałych kilkudziesięciu Niemców wysiedlono w 1947 r., dołączając po kilka rodzin do transportów kierowanych z powiatu świdnickiego do brytyjskiej i radzieckiej strefy okupacyjnej.

Polacy zaczęli osiedlać się w Łażanach w początkach lipca 1945 r. Pod koniec tego roku mieszkało we wsi około 20 rodzin i 80 osób narodowości polskiej. Większość pochodziła z powiatów Biała, Bochnia (wieś Ostrów Królewski) i Wadowice (wsie Klucza Dolna i Górna, Barwałt, Wysoka). Pojedyncze rodziny przybyły z powiatów Częstochowa, Oświęcim i Nowy Sącz. W 1946 i 1947 r. wśród osadników przeważali przesiedleńcy z włączonych do Ukraińskiej SRR południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej: z okolic Kołomyi, Lwowa, Rohatyna, Sambora, Tarnopola. Przybywali też przesiedleńcy z Małopolski i pojedyncze rodziny z Niemiec oraz Francji. Do połowy 1947 r. zostały obsadzone wszystkie gospodarstwa rolnicze w Łażanach.

Polska nazwa wsi.

Została nadana 12 VI 1945 r.

Liczba mieszkańców.

VI 1946: 220 Polaków i ok.715 Niemców; I 1948: 547; X 1948: 642; 1970: 800; 1985: 717; 2004: 657.

Sołtysi.

1945 - po III 1949: Marcin Pyrek; od 17 V 1950: Michał Goras; ok. 1958 - przed 1969: Józef Leszczyński; XI 1969: Jerzy Błażej; 1974 - po 1981: Bogusława Błażej; VI 1984 - 1994: Alina Błażej; 1994 – 1998: Tadeusz Koprowski; 1998 - 2002: Krystyna Kozibroda; od 2003 r. Mieczysław Wysocki.

Stosunki własnościowe w rolnictwie.

Gospodarstwa państwowe. Po zakończeniu działań wojennych Armia Czerwona zajęła pałac, wszystkie zabudowania folwarczne i całą ziemię dawnego majątku Burghaussów. Zarządzała nimi jeszcze w lipcu 1946 r. Zabudowa folwarczna była częściowo uszkodzona, a tworzyło ją 8 domów mieszkalnych (o 120 izbach), 2 całe i jedna spalona stodoły, po 2 obory, stajnie i spichlerze, a także kuźnia, warsztat mechaniczny i tartak. Przy folwarku znajdowało się „ładne” 1,25 ha gospodarstwo ogrodnicze. Cała ziemia podworska leżała odłogiem, a było to 341 ha użytków rolnych (300 ha gruntów ornych, 37,5 ha łąk) i 125 ha lasu. Latem 1946 r. powiatowi inspektorzy rolni zakwalifikowali majątek do rozparcelowania w II transzy (czyli bliżej nieokreślonej przyszłości) na 47 siedmiohektarowych gospodarstw rolnych i 5 dwuhektarowych dla rzemieślników. Ostatecznie w 1949 r. utworzono PGR. W okresie powojennym w gospodarstwie łazańskim uprawiano zboże, rzepak i buraki cukrowe, a także prowadzono hodowlę mleczną bydła. Do początków lat 90-tych XX w. kilkakrotnie zmieniał się status gospodarstwa - było samodzielnym przedsiębiorstwem, częścią dużego kombinatu, a od drugiej połowy lat 80-tych zakładem rolnym PGR Milikowice. W 1994 r. PGR ten przekształcił się w Skarbowe Przedsiębiorstwo Rolne Stary Jaworów, spółka z oo - Zakład Rolny Łażany. Zatrudnionych w nim jest kilku-kilkunastu mieszkańców Łażan.

Gospodarstwa spółdzielcze. W 1951 r. powstała spółdzielnia produkcyjna, która rozwiązała się w 1957 r. W 1959 r. powstało kółko rolnicze. W drugiej połowie lat 60-tych po reorganizacji sieci kółek rolniczych powstała w Łażanach Międzykółkowa Baza Maszynowa. W latach 80-tych istniała Spółdzielnia Kółek Rolniczych.

Gospodarstw chłopskich było w 1961 r. 46 o łącznej powierzchni 226,5 ha. W latach 80-tych w posiadaniu rolników indywidualnych znajdowało się 210 ha ziemi, w tym 150 ha gruntów ornych. Liczba gospodarstw rolnych 1984/88: 55/52; w tym 36/33 poniżej 5 ha i 5/8 powyżej 7 ha. U progu XXI wieku tylko kilka gospodarstw można było zaliczyć do pełnorolnych. Sporo było natomiast osób, którzy użytkowali około 1 ha ziemi, a głównym źródłem ich utrzymania były renty i emerytury.

Handel, rzemiosło i usługi dla ludności.

W 1945 r. były w Łażanach młyn elektryczny, zmechanizowany tartak, kilka przedsiębiorstw budowlanych, dwie piekarnie, kuźnia i wiele innych warsztatów rzemieślniczych. Tartak został upaństwowiony i przekazany nadleśnictwu Świdnica. Do końca lat 40-tych instytucje państwowe przejęły też młyn. Przed 1964 r. zdewastowany został unieruchomiony i wkrótce zlikwidowany. Pierwszych lat powojennych nie przetrwało większość drobnych zakładów produkcyjno-usługowych. Zlikwidowane zostały obie piekarnie, firmy budowlane i szereg warsztatów rzemieślniczych. Na początku lat 60-tych w Łażanach działały kuźnia i stolarnia. Przed 1964 r. została uruchomiona wytwórnia wód gazowanych.

W latach 60-80-tych infrastrukturę handlową wsi tworzyły 1-2 sklepy, placówka „RUCH” oraz gospoda-bar. Od lat 90-tych XX w. ogranicza się ona do kilku sklepów.

Infrastruktura techniczna.

W latach 60-tych wyremontowano sieć energetyczną, w 1970 r. nadano ulicom nazwy, w 1972 r. założono oświetlenie uliczne. W drugiej połowie lat 70-tych wyremontowano kanalizację burzową i drogi, przy których ułożono chodniki. W latach 1991-1992 wybudowano we wsi sieć wodociągową zasilaną z gminnych ujęć wody. U progu XXI stulecia Łażany nie były jednak skanalizowane, a większość dróg w granicach wsi nie miało utwardzonych nawierzchni.

Szkoła.

W pierwszych latach powojennych władze gminy Żarów zrezygnowały z otwarcia szkoły w Łażanach tłumacząc to względami oszczędnościowymi, małą liczbą dzieci we wsi i bliskością Żarowa. Budynek szkolny przekazano żarowskiej szkole średniej, która utworzyła w nim internat. Panujące w nim warunki bytowe były złe i ok. 1954 r. ZSChem zrezygnowała z obiektu. W 1955 r. gruntownie wyremontowano budynek i otwarto szkołę podstawową. Dysponowała 6 dobrze wyposażonymi izbami lekcyjnymi, pod koniec lat 50-tych miała telewizor i radio. Do połowy lat 70-tych placówka łazańska realizowała pełen program nauczania: siedmio-, a później ośmioletni. Uczęszczały do niej dzieci z Łażan i starsze z Mikoszowej, gdzie działała szkoła czteroletnia. Liczba uczniów szybko przekroczyła 200 (w 1960 r. 214). W 1960 r. działało 7, a w 1967 r. 10 oddziałów klasowych. Zatrudnionych było 5, a od końca lat 50-tych 6 nauczycieli. Długoletnim kierownikiem szkoły od chwili jej powołania był Piotr Barabasz. Na przełomie lat 50- i 60-tych prowadzono zajęcia dla dorosłych - w ramach Uniwersytetu Powszechnego. W 1973 r. zreorganizowano szkolnictwo gminne - placówka łazańska został sprowadzona do rangi filii ZSG realizującej trzyletni program nauczania początkowego. Liczba uczniów spadła do 36 w roku szkolnym 1975/76. Część dawnych pomieszczeń lekcyjnych zaadoptowano na mieszkania dla nauczycieli. Na początku lat 80-tych przywrócono szkole samodzielność, by po kilku latach podporządkować ją żarowskiej SP nr 1. Związane to było z remontem budynku przy ul.Armii Krajowej 58 w Żarowie - szkoła łazańska przejęła część uczniów. W latach 90-tych XX w. szkoła została zlikwidowana.

Placówki oświatowo-kulturalne.

Świetlica istniała od końca lat 40-tych. W latach 50-tych powstał punkt biblioteczny, który na początku następnej dekady dysponował zaledwie 50 książkami. W połowie lat 60-tych powstała klubo-kawiarnia GS „SCh”. Wszystkie placówki działały pod koniec lat 80-tych, ale budynek świetlicy znajdował się w opłakanym stanie. W latach 1992-1993 ze środków gminnych wybudowano w Łażanach nowy obiekt świetlicowy. W 1999 r. powiększono świetlicę o pomieszczenie po zlikwidowanej placówce handlowej. W latach 90-tych XX w. zlikwidowano natomiast klubo-kawiarnie i punkt biblioteczny. 1 X 2004 r. otwarto świetlice środowiskową.

Sport.

Klub sportowy w Łażanach powstał w 1949 r. - uroczyście zainaugurowano jego działalność 22 VII. Wkrótce stał się ogniwem LZS. Od lat 80-tych XX w. drużyna piłkarska uczestnicy w rozgrywkach klasy „B” OZPN, obecnie pod nazwą „Zryw Łażany”. W latach 1997-1999 zmodernizowano boisko sportowe.

Ochotnicza Straż Pożarna.

Istniała w latach 60-tych XX w.


KOŚCIÓŁ P.W. BOŻEGO CIAŁA

Pierwsza wzmianka źródłowa świadcząca o istnieniu kościoła w Łażanach pochodzi z ok. 1335 r. Niewątpliwie świątynia została wybudowana wcześniej, może nawet pod koniec XIII w. Wzniesiona została w typowym dla szeregu kościółków wiejskich z przełomu XIII/XIV w. stylu gotyckim.

Kolejne informacje o losach kościoła pochodzą z XVI w. Po przejęciu w 1553 r. przez protestantów świątynia została do 1569 r. rozbudowana. Poszerzono wtedy nawę, do której przyłączono grobowiec von Mühlheimów, prawdopodobnie wzniesiono też pierwszą wieżę. Jak informuje tablica nad drzwiami wejściowymi, prace sfinansowała Formosa z domu Nimptsch, żona zmarłego w 1567 r. Sigmunda von Mühlheim. W 1618 r. Christoph von Zedlitz zakupił dzwon, który do dnia dzisiejszego wisi na wieży kościoła łazańskiego. Widnieje na nim data 1618 r., herb von Zedlitz oraz łaciński napis „Huc venite qui onerat estis vocem Domini / Anno Domini 1618 Lorentz Gisler / Soli Deo Gloria”. W 1619 r. Ch. von Zedlitz ufundował dla kościoła ambonę. Nie jest znana data skonstruowania zegara umieszczonego na wieży. W latach wojny trzydziestoletniej dookoła kościół prawdopodobnie wybudowano mur obronny. Jeżeli wierzyć informacji podanej przez XIX-wiecznego historyka Berga, to w czerwcu 1641 r. ogień wzniecony przez uderzenie pioruna zniszczył dach kościoła, wieżę i dzwony52. Nie wszystko jednak uległo zniszczeniu - ocalał przynajmniej jeden dzwon, a także zegar. Stosunkowo szybko odbudowano kościół. Sprawozdanie komisji redukcyjnej z 1654 r. nie wspomina nic o uszkodzeniach świątyni. Jej wyposażenie było jednak bardzo skromne: sprawny zegar na wieży, 2 dzwony, cynowy kielich, 2 cynowe świeczniki, kamienna chrzcielnica, misa chrzcielna, malowane płótno pokrywające ołtarz. W kasie kościelnej były 72 talary w gotówce i wekslach. Oprawę kościoła stanowił jednołanowy widymut i dziesięcina w zbożu ściągana z majątku pańskiego (po 7 1/2 korca żyta i owsa) oraz gospodarstw chłopskich (z każdego łanu po 5/4 korca żyta i owsa)53.

W XIX w. dwukrotnie przeprowadzono poważniejsze prace remontowe. W 1843 r. wzniesiono nad grobowcami zakrystie, a od strony zachodniej wieżę, zużywając na to 30 000 cegieł. W 1857 r. odnowiono wnętrze kościoła oraz wymieniono ołtarz główny i ambonę. Stary renesansowy ołtarz z płaskorzeźbą przedstawiającą „Ostatnią Wieczerzę” przeniesiono na inne miejsce. Zastąpiono go nowym ołtarzem wykonanym w Braszowicach w warsztacie Maschnera. Autorem zdobiącego ołtarz obrazu „Zbawiciel z kielichem” był Winter. Nowa ambona została wykonana w Ząbkowicach Śl. w warsztacie Johanna Krachwitza.

W pierwszej połowie XX w. dwukrotnie restaurowano kościół i jego wyposażenie. W 1913 r. odnowiono wieżę, a w 1934 r. wymieniono zmurszały ołtarz główny. Nowy wykonany został w Nysie. Utrzymany w stylu neobarokowym, ozdobiony został obrazem i detalem sznycerskiem ze starego ołtarza głównego.

Między 1654 a 1666 r. świątynia łazańska utracił status samodzielnego kościoła parafialnego stając się filialnym - mater adiuncta w parafii pastuchowskiej. Stan taki utrzymał się do 1920 r., kiedy został przypisany do nowo powstałej parafii Żarów. Kościół łazański jako filialny nie był zbyt często użytkowany i podobnie wyglądała sytuacja także w pierwszych dziesięcioleciach po II wojnie światowej. W latach 50-tych XX w. nabożeństwa odbywały się w nim tylko raz na kwartał. Później zwiększyła się częstotliwość wykorzystywania świątyni, ale nie towarzyszyła temu troska o jej należyty stan. Dopiero w 1978 r. z inicjatywy proboszcza żarowskiego ks. Marcina Cembrowskiego przeprowadzono remont kapitalny, połączonego z przekształceniem funkcjonalnym wnętrza.

Kościół łazański jest typowym gotyckim kościołem wiejskim. Orientowany, wzniesiony z kamienia i cegły, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium. W późniejszym okresie wzniesiono pierwszą wieżę (XVI w.?). W XIX w. powiększono kościół o wtopioną w jego bryłę zakrystię oraz dobudowaną od strony zachodniej wieżę. Budowla posiada zwartą bryłę pokrytą dwuspadowym dachem, obniżonym nad prezbiterium. Zachowały się skromne resztki dawnego wyposażenia kościoła: renesansowa chrzcielnica oraz neobarokowe ołtarz, cyborium i tabernakulum. Nad drzwiami kościoła znajdują się tablica informująca o jego rozbudowie w 1569 r., ozdobiona herbami von Mühlheim i von Nimptsch, czyli osób, które sfinansowały całe przedsięwzięcie (Sigmund i Formosa von Mühlheim). Obok tablicy umieszczony jest zegar słoneczny.

Wewnątrz kościoła znajdują się cztery, a na zewnątrz dwie płyty nagrobne z końca XV i XVI w.

Przykryte podłogą i chrzcielnicą płyty wewnątrz kościoła:

1. Rosa (?) Mulheim (von Mühlheim), zm. 1495 r. w dniu św. Wawrzyńca - płyta zniszczona, zatarty wizerunek zmarłej. Żona Hansa von Mühlheim właściciela Łażan w latach ok. 1480-1494.

2. Hans Mulheim (von Mühlheim).

3. Jorge Mulheim (von Mühlheim) zw. Broschge (Buschke), zm.1549 r.

4. Christoph Mulheim (von Mühlheim), zm. 1550 r. - płyta z wyrytym herbem zmarłego.

Płyty nagrobne na zewnętrznej elewacji kościoła:

5. Anna Piterswaldi (Peterswalde), żona Christopha von Mühlheim - płyta z wyrytymi herbami rodziców i męża zmarłej.

6. Sigmund von Mulheim auf Lahsen und Groß Elgot (von Mühlheim z Łażan i Ligoty Wielkiej) - zm. 9 XII 1594 r. przeżywszy 42 lata. Herby von Mühlheim i matki zmarłego.

W elewację kościoła wmurowane jest też okazałe barokowe epitafium poświęcone Otto Sigmundowi von Nostitz z Łażan, Piotrowic, Żarowa. Z umieszczonego w dolnej jego części napisu wynika, że Otto urodził się 11 XII 1662 r., a zmarł po ciężkiej chorobie w Świdnicy 28 I 1703 r. Bardzo ciekawa jest forma epitafium. Na chmurach otaczających umieszczony centralnie obelisk siedzą putta trzymające sześć portretów. Każdy gloryfikuje zmarłego, symbolizując zarazem jego przejście do wyższej, niebiańskiej sfery. Po jednej stronie obelisku stoi Chronos z klepsydrą w ręku, po drugiej znajdują się trzy figurki dziecięce54.

Cały teren przykościelny wraz z założonym na planie owalnym cmentarzem otacza mur o charakterze obronnym z zachowanymi strzelnicami. Cmentarz przy kościele wykorzystywany był do XIX w., kiedy to powstał nowy na południowym skraju wsi. Oba cmentarze „poniemieckie” zostały oficjalnie zamknięte w 1952 r., a na obu zachowało się po kilka nagrobków.


PAŁAC

Pierwsza wzmianka źródłowa o istnieniu siedziby rycerskiej w Łażanach pochodzi z 1369 r.55 Niewątpliwie był to dwór obronny, rozbudowany w ciągu następnych 200 lat. Świadczy o tym fakt, że w Łażanach rezydowali członkowie możnych rodów Seidlitz i Mühlheim, a sześciu członków tego drugiego rodu pochowanych w miejscowym kościele.

Trzon zachowanego do dnia dzisiejszego pałacu został wzniesiony na przełomie XVI/XVII w. Zbudowano wtedy otoczony fosą czteroskrzydłowy obronny dwór. Jego budowę zakończono przed 1622 r., kiedy do Łażan przeniósł swoją siedzibę Sigmund von Nostitz. Czas wzniesienia dworu łazańskiego pokrywa się z okresem intensywnego powstawania rezydencji wiejskich w księstwie świdnicko-jaworskim. Posiadał przy tym wiele cech wspólnych ze zbudowanymi w tym samym czasie dworami-pałacami w Imbramowicach, Mrowinach, Pankowie i Zastrużu.

Pałac łazański dwukrotnie został przebudowany. Po raz pierwszy na przełomie XVII i XVIII w., po raz drugi w latach 50-tych XVIII w. Elewacjom oraz wnętrzom pałacowym nadano charakter barokowy. Zachowano jednak niektóre elementy wystroju renesansowego, np. kamienne portale (istniały jeszcze w latach 60-tych XX w.). W XIX w. zmieniono wygląd dachu, w początkach XX w. zlikwidowano umieszczoną nad wejściem wieżyczkę. Od 1815 r. znajdował się pośrodku dziedzińca grobowiec Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss, później zlikwidowany i zastąpiony przez fontannę.

Pod koniec XIX w. pałac łazański przestał pełnić rolę głównej rezydencji von Pfeil-Burghauss. Dopiero w trakcie II wojny światowej zamieszkał w Łażanach Fryderyk Nikolas. Działania wojenne zimą-wiosną 1945 r. nie spowodowały większych zniszczeń w pałacu. Uszkodzony został jedynie dach. Po zakończeniu wojny do wiosny 1946 r. pałacem i całym majątkiem zarządzali Rosjanie, doprowadzając do rozgrabienia wyposażenia i zdewastowania wnętrz. Po przejęciu obiektu przez władzę polskie nie znaleziono dla niego stosownego sposobu użytkowania. Przez pewien czas pełnił rolę domu mieszkalnego dla pracowników PGR. Później opuszczony i nie zabezpieczony szybko niszczał. Jeszcze w latach 50-tych zachowane były elementy wystroju wnętrza pałacu: kominki, sklepienia, malowane na tynku teksty sentencji. Na dziedzińcu wewnętrznym była fontanna. Do lat 70-tych zniknęły z pałacu wszystkie kamienne detale architektoniczne. Obecnie pozostały jedynie fragmenty murów zewnętrznych.

Pałac został zbudowany na planie prostokąta, na sztucznej wyspie otoczonej fosą. Podkreślało to jego quasi obronny charakter. Jako budulca użyto kamienia i cegły. Po XVIII-wiecznej przebudowie był to budynek piętrowy pokryty dwuspadowym dachem kryjącym trzecią kondygnację. Brama wejściowa do pałacu znajdowała po stronie północnej, a prowadził do niej kamienny, jednołukowy most przerzucony nad fosą. Mocnym akcentem głównej, północnej fasady był portal z balkonem i kartuszem herbowym nad wejściem (od końca XIX w. widniał na nim herb Pfeil-Burghaussów). Podstawę zwieńczenia balkonowego stanowiły zgrupowania pilastrów z głowicami korynckimi. Otynkowane elewacje pałacu utrzymane były w stylu barokowym, podzielone na całej wysokości pilastrami z głowicami kompozytowymi. Elewację północną zwieńczał fryz z motywem akantu i rozetek. Elewacja południowa podzielona była na trzy części przez dwa wąskie, jednookienne ryzality. Wschodnią rozdzielał na dwie części jeden mocno wysunięty ryzalit. Wszystkie elewacje za wyjątkiem północnej posiadały przypory sięgające pierwszego piętra. Okna ujęte były w tynkowe oprawy, na parterze pokrywały one wcześniejsze, renesansowe kamienne obramienia. Płaszczyzny tympanonów nadokiennych wypełniały rzeźbione kartusze herbowe zdobione motywem akantu. Wewnątrz znajdowało się 10 sal na parterze i 12 na piętrze. Klatka schodowa zlokalizowana była w południowo-wschodnim narożu dziedzińca wewnętrznego. Dziedziniec ten obiegały arkadowe krużganki.


PARK

Otaczający posiadłość park krajobrazowy tworzono przez prawie całą pierwszą połowę XIX w. Powstało wtedy kilka budowli ogrodowych, które miały być elementami wielkiego założenia parkowego utrzymanego w stylu angielskim. Ostatecznie zrezygnowano z jego utworzenia. Zdążono jednak wybudować monumentalną pergolę o cechach klasycystycznych. Założona na planie prostokąta, posiadała dwie ściany dłuższe kolumnowe i dwie krótsze pełne, murowane. Zdwojone kolumny doryckie podtrzymują masywne belkowanie. Trzony kolumn z entasis, na ćwierć wałkach kolumn klasycystyczne girlandy. Ściany pergoli pokrywały dwuspadowe dachy. Od strony wschodniej do pergoli przylegała oranżeria. Bliżej pałacu znajdował się grota będąca obudową źródełka. Wszystkie budowle ogrodowe jeszcze w latach 50-tych XX w. były w dobrym stanie. W 1991 r. w parku zostały przeprowadzone prace porządkowe, niewiele już jednak pozostało z części budowli - z oranżerii i groty tylko fundamenty. Znacznie lepiej upływ czasu i działania człowieka zniosła pergola.

Właściwy park powstał dopiero w drugiej połowie XIX w., kiedy obsadzono drzewami rozległy, ogrodzony może już w XVII w. teren przydworski z sadem i stawami rybnymi. Teren nie otrzymał jakiejś ciekawszej formy kompozycyjnej, brakowało w nim też ozdobnego detalu architektonicznego.

Chroniona konserwatorsko powierzchnia parku wraz z terenem przypałacowym wynosi 7,5 ha56. W lipcu 2004 r. został przejęty od Agencji Rolnej Skarbu Państwa na własność gminy.


MOST

Na początku lat 90-tych XVIII w. N.A.von Burghauss sfinansował regulację Strzegomki w pobliżu Łażan. Powstało wtedy nowe koryto rzeki o szerokości 9 m. Konieczne stało się połączenie rozdzielonych gruntów łazańskich. W 1794 r. Burghauss złożył w hucie Małapanew zamówienie na budowę mostu żelaznego. Od ukończeniu pierwszego tego typu mostu na świecie, który spiął brzegi rzeki Severn koło Coalbroodkale w Walii minęło zaledwie 15 lat57. W realizacji całego przedsięwzięcia pomagał Burgahussowi jego bliski przyjaciel hr.Redan, z wykształcenia technik. Z jednej ze swoich podróży Redan przywiózł grupę angielskich techników, wśród nich Johna Baidlona. Właśnie temu ostatniemu zlecono opracowanie projektu i technologii odlania mostu. Konstrukcja mostu była gotowa pod koniec 1795 r. Przetransportowano ją najpierw Odrą do Wrocławia, a następnie w grudniu wozami do Łażan. W ciągu 15 tygodni 60 robotników zmontowało całą konstrukcję i 30 VII 1796 r. nastąpiło uroczyste otwarcie mostu. Z tej okazji Burgahuss wybił 300 srebrnych i miedzianych pamiątkowych medali (stempel wykonał wrocławski medalier König). Dane techniczne mostu: rozpiętość 12,55 m, wysokość 2,80 m, szerokość 5,70 m, nośność ok.6 ton. Koszt budowy: 13 000 talarów. Po obu stronach mostu umieszczone były masywne, pozłacane tablice z napisem informującym, że został zbudowany przez N.A.von Burghauss58.

Most był konstrukcją sprawną. Jednak w miarę rozwoju przemysłu i środków transportu, którymi dowożono do fabryk żarowskich surowiec z kopalń w Rusku i Jaroszowie, jego 6-tonowa nośność okazała się zbyt mała. W latach 30-tych XX w. przeprowadzono ekspertyzy techniczne, które wykazały, że nie sposób tak wzmocnić mostu, aby zwiększyć jego nośność. W tej sytuacji postanowiono go zastąpić nową, bardziej wytrzymałą konstrukcją. Ze względu na wartości historyczne, stary most postanowiono przenieść w inne miejsce. Korespondencje w tej sprawie Generalny Konserwator Zabytków Prowincji Dolnośląskiej prowadził przynajmniej od lata 1937 do 1941 r.59 Początkowo most zamierzano ustawić we Wrocławiu i ustawić w pobliżu dzisiejszego parku Szczytnickiego nad rzeczką Czarna Woda. Podstawowym problemem były koszty całego przedsięwzięcia szacowane na 25 000 marek (przeniesienie starego i budowa nowego mostu). Gdy w 1939 r. rząd przyznał 5 000 marek, a miasto Wrocław zadeklarowało 10 000 marek, wydawało się, że wkrótce dojdzie do przeniesienia mostu. Na przeszkodzie stanął jednak wybuch wojny. Monitowany w 1940 r. w sprawie mostu konserwator zabytków obiecał definitywnie załatwić sprawę po zakończeniu działań wojennych, co jego zdaniem miało nastąpić w 1941 r. Optymistycznie oceniał sytuację III Rzeszy także burmistrz Strzegomia, który w 1940 r. zaprotestował przeciwko przeniesieniu mostu do Wrocławia. Określając go jako ważny zabytek regionalny zaproponował ustawienie mostu pod Strzegomiem na drogach do Międzyrzecza lub Czech60. Ostatecznie most pozostał na swoim miejscu do 1945 r., kiedy to w bliżej nieokreślonych okolicznościach został zniszczony. Po zakończeniu działań wojennych przywracając połączenie między Żarowem i Łażanami wybudowano betonowy most.

We wrześniu 2003 r. bardzo niski poziom Strzegomki sprawił, że odkryte zostały resztki mostu żeliwnego. Kilka elementów wydobyli złomiarze, ale udało się je uratować przed zniszczeniem. Ze środków gminnych sfinansowano prace, które trwały kilka tygodni i pozwoliły na wyciągnięcie z rzeki oraz zabezpieczenie elementów mostu ważących kilka ton. Pod koniec 2003 r. został ogłoszony konkurs na wykonanie projektu ekspozycji i udostępnienia znaleziska. W założeniach przyjęto dwie metody ekspozycji - w specjalnie zbudowanym do tego celu pawilonie lub jego rekonstrukcję i przerzucenie nad Strzegomką jako kładki. Wyróżnione zostały projekty, które przewidują zrekonstruowanie mostu jako przeprawy dla pieszych przez Strzegomkę.

1 Zarys dziejów wsi, dominium, pałacu i kościoła powstał w oparciu o materiały źródłowe i następujące pozycje: L.Radler. Laasan, TR, Jg 1956, nr 21-22; H.Hoffman, Die Kirchen in Saarau und Laasan, Breslau 1939; H.Klimke, Katolisch-kirchliches Handbuch für die Kuratie Saarau, 1910; Lutsch, op.cit., t.2; Richter, op.cit., s.466-470; R.Weber, Schlesische Schlösser, Dresden 1913, t.3, s.16; H.Sieber, Schlösser und Herrensitze in Schlesien, Frankfurt am Main 1961, s.34 (praca ta jest przeróbką A.Duncker, Die ländliche Wohnsitze. Schlösser und Residenz der Ritterschaftlische Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie, Berlin 1875, t.2); Zimmerman, t.5, s.227. Odmiany nazwy wsi do XVIII w. na podstawie wykorzystanych źródeł pisanych i Słownika etymologicznego, t.7, pod red. S.Sochackiej, Opole 1994, s.54. Dane statystyczne na podstawie publikacji wyszczególnionych w BIBLIOGRAFIA - ŹRÓDŁA STATYSTYCZNE.

2 „Łazany” - ludzie mieszkający w miejscowości Łazy lub na łazach. „Łaz” to grunt uprawny wśród lasu powstały przez wycięcie lub wypalenie drzew.

3 Vetera Monumenta Polonia, ed.A.Theiner. t.1, s.370.

4 Linia łazańska von Seidlitzów opracowana na podstawie Beiträge Seydlitz, t.1-3, 6, Klein Wilkau 1890-1910. Ponadto: Reg.Śl., t.2, nr 139, 438, 616; CDS, t.11, s.165, 168-169, 176-177; t.27, s.147, 189, 232; Reichenbach, Urkundliche, t.1, nr 238 (21 IX 1373) i nr 431; Katalog, t.6, nr 294, t.9, nr 122; Schweinichen, t.1, s.126, 129, 131, 187, 203.

5 Jurek, op.cit., s.286.

6 Beiträge Seydlitz, t.2, s.12.

7 APWr, AMWr, B 53.1, nr 462; Landbuch, t.1, nr 351; Beiträge Seydlitz, t.2, s.7.

8 Jurek, op.cit., s.187; APWr, AMWr, B 53.1, nr 977 (22 VII 1375); Strzegom, s.258.

9 Dokument potwierdzający transakcję wystawiony przez księżnę Agnieszkę 25 VI 1385 w Świdnicy, Landbuch, t.2, nr 72; S.2, s.12

10 Dokument wystawiony 6 XII 1389, jw., nr 730; Beiträge Seydlitz, t.2, s.14.

11 Dokument wystawiony w Świdnicy 3 XII 1393, Landbuch, t.2, nr 1161, 1247; Beiträge Seydlitz, t.2, s.16.

12 Dokument sygnowali w imieniu swoim oraz braci Gunzel II i Nikolas, Świdnica, 4 V 1394, Landbuch, t.2, nr 1160. Beiträge Seydlitz, t.2, s.17.

13 Jurek, op.cit., s.131.

14 Reichenbach, Urkundliche, t.1, nr 203.

15 Katalog, t.9, nr 122; Beiträge Seydlitz, t.6, s.31.

16 Beiträge Seydlitz, t.2, s.27.

17 Jw.; APWr, KSJ, 40, s.53.

18 APWr, KSJ, 40, s.36-37.

19 J.Siebmacher, Der abgestorben Adel der Preussischen Provinz Schlesien, Nürnberg 1890, cz.1, s.79.

20 Seidlitzowie poszukiwali środków na odbudowę zniszczonych w trakcie wojen husyckich Bechina i innych posiadłości czeskich. Tymczasem w trakcie toczonych w latach 1429-1432 w okolicach Świdnicy walk mogły ucierpieć dobra łazańskie. Możliwe więc, że Seidlitzowie stanęli przed koniecznością wyboru, które majętności odbudować i zdecydowali się na czeskie.

21 Beiträge Seydlitz, t.3, s.2.

22 E.Neumann-Reppert, Die Familie von Nimptsch, Hamburg 1981, nr 78.

23 APWr, KSJ, 44, s.4-7.

24 Jw., s.19.

25 APWr, KSJ, 27, s.286; Beiträge Seydlitz, t.3, s.30.

26 APWr, Rep.123, nr 81; Beiträge Seydlitz, t.3, s.35.

27 Jw., KSJ, 4, s.23, 129.

28 Jw., 50, s.186-188 (1550); nr 51, s.113 (1555).

29 Jw., 6, s.42.

30 R. von Zedlitz und Neukirche, op.cit., tab.15; patrz też: E. von Zedlitz und Neukirch, Familiengeschichte der Grafen.

31 Die Familie von Nostitz, Hft.1: Schlesischer Stamm, 1986, nr 231, 321, 429-430, 546-550.

32 Berg, Die Geschichte der gewaltsamen, s.161.

33 APWr, KSJ, 57, s.1009-1012.

34 Jw., 63, s.284-288; C.F.Richter, Historisch-topographische, s.460.

35 Beata Abigail jest bohaterką powieści Waltera Schimmel-Fallenau „Beata Abigail”.

36 Nikolas August Wilhelm von Burghauss, [w:] Seifert, 1905, s.52.

37 W 1806 r. opublikował informator o ich działalności w księstwie świdnicko-jaworskim: Verzeichniß der oconomisch-patriotischen Societaet der Furstenthumes Schweidnitz und Jauer am 15-ten Junius 1806 von ihrem Direktor dem Herrn Reichsgrafen Niklas August Wilhelm von Burghauss Hernn auf Laasen, Peterwitz, Saarau, Beatenwald und Neudorf, geschenken Bücher, Jauer 1806.

38 W.Blasel, Ludwig Hermann Friedrich Nicolas von Burghauss, [w:] Schlesisches Lebensbilder. t.1, Breslau 1922, s.182-185.

39 APWr. KSJ, 4, s.129, 258; 26, s.180.

40 Na lata wojny trzydziestoletniej datuje wybudowanie muru J.Rozpędowski: Warowne kościoły na Śląsku, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, t.6, s.74.

41 Berg, Die Geschichte der gewaltsamen, s.161.

42 APWr. KSJ, 250, s.131-137.

43 Radler, Dorfes Hohenposeritz, s.31.

44 Berg, Die Geschichte der gewaltsamen, s.161.

45 Jungnitz, op.cit., s.372.

46 Informacja uzyskana od p. Sobiesława Nowotnego.

47 R. graf von Pfeil und Klein-Ellguth, Familien-Geschichte der Grafen von Pfeil und Klein Ellguth, Breslau 1893, s.92-93.

48 Jw., tablice 10 i 11.

49 Genealogisches Handbuch des Adels, Gräfliche Häuser B, Bd.IV, 1973, s..302-305.

50 Słownik historyczny kopalni, s.178.

51 APWr, PUR, 1704, 1729-1730, 1745.

52 Berg, Die Geschichte der gewaltsamen, s.161.

53 Jw.

54 K.Kalinowski, Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986, s.294.

55 APWr, AMWr, B 53.1, nr 462; Landbuch, t.1, nr 351; Beiträge Seydlitz, t.2, s.7.

56 M.Kujawa, H.Grad, Ewidencja parku, 1978, mszp. w archiwum Konserwatora Zabytków w Wałbrzychu.

57 Wiadomo o przynajmniej dwóch wcześniejszych mostach żeliwnych na kontynencie. Oba miały jednak ograniczony zakres użytkowania, gdyż powstały jako elementy ozdabiające parki w Carskim Siole (pod Sankt Petersburgiem, Rosja) i Wörlitz (pod Dreznem, Niemcy-Saksonia); J.Kościk, Most Królewski we Wrocławiu, [w:] Z badań architektury i sztuki Śląska, Wrocław 1989 (Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 22), s.107-110.

58 Historia budowy mostu na podstawie: J.Głomb, Most przez Stary Kanał Kłodnicki w Gliwicach, Rocznik Muzeum w Gliwicach, t.3, 1987, s.119-120.

59 APWr, KZPD, 380.

60 Jw., a także artykuł w „Saarauer Anzeiger”, nr 87 z 19 VII 1940 r.